Chuyện kể về nàng Ly

30 năm trước, những con nước hùng vỹ trên 2 con sông Krông B'Lah và hệ thống sông Sê San thuộc ranh giới 2 tỉnh Kon Tum và Gia Lai đổ về dòng thác hùng vỹ bậc nhất Tây Nguyên. Dòng thác ấy vào những năm 1950, người ta từng đo chiều cao lên đến 42m.

Trong ký ức của mình, ông Rơ Châm Krí (76 tuổi, già làng Jrai của làng Vân, thị trấn Ia Ly, Chư Păh, Gia Lai) bồi hồi nhớ lại, cái tên thác Yaly vốn có nhiều tên gọi khác nhau, nhiều người thường quen gọi ngọn thác này với cái tên Jrai Ly hoặc Yaly, Ia Ly. Những già làng của vùng Yaly này từ các làng Vân, làng Mun, làng B’loi (Thị trấn Ia Ly), các làng của xã Ia Xia, xã Ia Phí (huyện Chư Pah, Gia Lai) và xã Yaly (huyện Sa Thầy, Kon Tum) vẫn thường kể lại câu chuyện về huyền thoại Nàng Ly. Trong tiếng Gia Rai, Ya (hay Ia) có nghĩa là nước, Ly là tên một người con gái.

Các già làng kể lại rằng, ngày xưa ở vùng đất này khô hạn, người dân thiếu nước sống khổ sở, đói khát. Một lãnh chúa ở vùng đất này biết một nguồn nước ngọt mang lòng yêu thương một cô gái xinh đẹp tên là nàng H’Ly. Lãnh chúa vì quá si mê nàng H’Ly nên đã tiết lộ nguồn nước quý giá đó cho cô. Vị lãnh chúa vùng đất này nói nếu nàng tiết lộ bí mật này cho dân làng thì nàng sẽ phải chết. Biết được sự thật này nhưng nàng H’Ly vẫn không giữ bí mật đó cho riêng mình và gia đình. Nàng H’Ly đã nhận lấy bi kịch cho mình khi chỉ cho dân làng nơi nguồn nước quý giá. Mái tóc của cô gái trẻ H’Ly đã biến thành thác nước Yaly chảy suốt đêm ngày cùng vĩ thanh của nó mang đến sự ấm no, sung túc cho các buôn làng trên vùng đất bazan đầy nắng gió này…

Các làng xung quanh đại công trình này cũng lưu truyền một chuyện kể khác về mối tình của nàng Ly và một chàng trai. Nàng H’Ly là con gái của trưởng làng, nổi tiếng với vẻ xinh đẹp cùng tấm lòng nhân hậu, yêu thương mọi người. Đến tuổi cập kê, H’Ly được cánh đàn ông trong làng theo đuổi trong đó có 2 người cùng yêu nàng say đắm là chàng Rốc và chàng Rit. Tuy vậy, 2 người có hoàn cảnh vô cùng khác nhau. Chàng Rốc tuy khoẻ mạnh, can trường nhưng gia đình lại quá nghèo, không hề tương xứng với nàng H’Ly. Còn chàng Rit là con nhà giàu có, giỏi giang nhưng lại không được nàng H’Ly ưng thuận.

Cha của nàng đề nghị tổ chức một cuộc thi thố để cả 2 cùng trổ tài. Sau nhiều thử thách mà vẫn không chọn được người thắng cuộc, trưởng làng đành đưa ra lời thách đố cuối cùng “Ai dám vượt sông mang về cho ta con cọp dữ, người đó sẽ được con ta chọn để bắt làm chồng”. Chàng Rit run sợ rồi lặng lẽ bỏ cuộc. Trong khi chàng Rốc không ngần ngại mà lao thẳng xuống dòng Sê San đang gào thét. Thế rồi ngày qua ngày, chàng Rốc vẫn chưa quay trở lại. Nàng H’Ly đều đặn mỗi ngày đến nơi 2 người tạm biệt. Đến cuối cùng, nàng kiệt sức và ra đi tại nơi đó. Nước mắt nàng hóa thành ngọn thác Yaly vẫn còn chảy siết đến tận ngày nay.

Thác Yaly hùng vỹ xưa kia giờ đã thành một đại công trình trên đất Tây Nguyên. Song huyền thoại về một mối tình thuỷ chung, son sắt giữa nàng H’Ly và chàng Y Rốc vẫn làm say đắm con tim mỗi người thợ điện đang ngày đêm khai thác dòng nước mắt ấy và với mỗi du khách đến với Yaly.

“Người Sông Đà” viết tiếp huyền thoại

Trong ký ức của những người già tại các buôn làng quanh thác Yaly, ngọn thác huyền thoại ấy không chỉ là nguồn nước mang lại sự sống, là tiếng gọi của Yang trời Yang đất mỗi mùa ning nơng (mùa lễ hội), là lời gọi của tổ tiên và không bao giờ được xúc phạm hay làm vấy bẩn ngọn thác hùng vỹ ấy. Việc chặn dòng nước để làm thủy điện là một điều gì đó quá lớn lao ngoài sức tưởng tượng của những người Jrai nơi vùng đất này. Vốn sùng bái thiên nhiên, việc bắt dòng nước phát điện là một điều gì đó như đụng chạm đến đất trời. Người Gia Rai nơi đây chưa biết đến “cái điện” là gì và để làm gì, nên việc chặn dòng nước lại để phát điện gần như là điều không tưởng.

Ông Rơ Châm Vân - người Jrai ở làng Bloi (thị trấn Ialy) kể lại: “Cán bộ vào từng làng vận động người dân, chỉ ra tương tai phát triển cho cả vùng, đảm bảo phát triển kinh tế xã hội, giúp con em đồng bào nơi đây phát triển hơn, được học hành...người làng thủa ấy không mấy người tưởng tượng ra, nhưng rồi các già làng đứng ra nói chuyện, người làng đều hiểu và đồng thuận. Công trình lớn quá, người Kinh về làm đông quá, tiếng máy tiếng người rồi ánh điện sáng rực cả một vùng trời đêm!”.

30 năm trước, công trình đại thủy điện ở Tây Nguyên bắt đầu được từng bước xây dựng. Những con đường trải nhựa được mở ra để máy móc, vật liệu chuyển vào. Hàng chục ngàn công nhân từ miền Bắc, miền Nam, miền Trung và cả con em các buôn làng ở xung quanh nơi này rầm rập vào tiến độ.

Hàng chục ngàn công nhân, mà hầu hết đều là “người Sông Đà” đã đến Yaly để xây dựng thủy điện. Ông Đăng Văn Giỡ (72 tuổi) người công nhân một đời làm thủy điện kể lại, ông từng tham gia xây dựng thủy điện Thác Bà, rồi sau đó tiếp tục theo công trình để xây dựng thủy điện Sông Đà (Hòa Bình) gần 10 năm, rồi tới năm 1991 ông lại tiếp tục từ Sông Đà vào Yaly để xây dựng thủy điện. Trong ký ức của ông 30 năm trước, vùng đất Yaly này heo hút gió và nắng, nằm gần biên giới Việt – Campuchia.

Ông Đặng Khắc Bộ, hiện là Tổ trưởng tổ Du Lịch Nhà máy thủy điện Yaly cho biết, tuyến đập Yaly nằm ngay phía thượng lưu thác có chiều dài 1.160 mét, chiều cao lớn nhất 65 mét, là loại đập đá đổ có lõi bằng đất sét.

Ngày 4/11/1993, công trình Thuỷ điện Yaly được khởi công xây dựng trong niềm vui hân hoan của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Ông Đặng Văn Giỡ, cựu công nhân xây dựng công trình thủy điện này kể lại, vào mùa khô năm 1993-1994 hàng ngàn công nhân vẫn qua sông bằng cầu phao, mùa lũ đi bằng phà. Nhưng đến năm 1995 có thể đi từ bờ trái sang bờ phải bằng cầu cứng tạm lắp qua kênh dẫn dòng bờ phải. Mùa khô năm 1997 sau khi đã đắp đập lấp kênh thì dỡ cầu phao, giao thông đôi bờ đi qua tuyến đập được đắp bằng hàng triệu khối đá. Nhưng khó nhất, phức tạp nhất vẫn là công tác đào hầm tuyến năng lượng. Công tác đào hầm chính là đường găng của tiến độ thi công công trình.

Chỉ trong vài năm, một khối lượng công việc khổng lồ đã hoàn thành, tổ máy số 1 đã phát điện vào ngày 7/5/2000, tổ máy số 1 của nhà máy thủy điện lớn đầu tiên trên sông Sê San đã hòa lưới điện quốc gia, ngày 12/12/2001, tổ máy cuối cùng phát điện và ngày 27/4/2002 khánh thành công trình, hòa vào lưới điện Quốc gia, thắp sáng cả vùng Tây nguyên rộng lớn, hoàn thành sứ mệnh "Khơi nguồn vàng trắng sông Sê San thành dòng điện sáng cho đất nước". 

Sau gần 7 năm thi công, đương đầu với thời tiết khắc nghiệt và địa hình hiểm trở, hàng vạn công nhân, kỹ sư, chuyên gia, cán bộ quản lý trên công trường đã biến cả vùng thác Yaly hoang sơ thành một công trình vĩ đại. Nhưng, vẫn có 32 cán bộ công nhân viên đã nằm lại với dòng nước thủy điện này. Họ chính là những người đổ xương máu vì dòng điện cho Tây Nguyên. Họ chính là niềm tự hào của những người làm thủy điện Sông Đà. Họ là những huyền thoại mới trong sự nghiệp xây dựng đất nước.

Hơn 30 năm từ khi bắt đầu khảo sát và xây dựng thủy điện Yaly, bây giờ thủy điện Yaly không chỉ là công trình thủy điện lớn bậc nhất Tây nguyên, mà còn là điểm tham quan hấp dẫn của tỉnh Gia Lai. Và có rất nhiều người công nhân xây dựng thủy điện năm xưa đã ở lại, góp phần xây dựng lên thị trấn Ialy ngày càng đổi mới khang trang hơn.