Thủy điện tích nước đầu nguồn, dưới nguồn sông cạn đáy. (Ảnh tư liệu)

Nơi ở mới-khó khăn cũ

Để xây dựng công trình thủy điện Hòa Bình, từ năm 1979, đã có 54.153 hộ dân đã được di dời, tái định cư (TĐC) về 664 bản tại 50 xã và 2 thị trấn thuộc 6 huyện của tỉnh Sơn La (gồm: Phù Yên, Mộc Châu, Bắc Yên, Mường La, Mai Sơn, Vân Hồ). Dù ngân sách còn hạn chế nhưng Chính phủ vẫn ưu tiên bố trí kinh phí để ổn định cuộc sống cho các hộ dân TĐC thủy điện Hòa Bình.

Chỉ tính từ năm 1995 đến nay, thực hiện Dự án “Ổn định dân cư, phát triển kinh tế-xã hội vùng chuyển dân sông Đà thuộc tỉnh Sơn La” (được ban hành theo Quyết định số 747/QĐ-TTg, ngày 7/12/1994; Quyết định số 1382/QĐ-TTg, ngày 24/10/2001; Quyết định số 1460/QĐ-TTg, ngày 23/8/2011), kinh phí thực hiện là không hề nhỏ. Cụ thể, giai đoạn 1995-2009, thực hiện Quyết định số 747/QĐ-TTg và Quyết định số 1382/QĐ-TTg, gần 780 tỷ đồng đã được cấp cho Sơn La thực hiện Dự án này.

Tuy nhiên, năm 2010, thu nhập bình quân vùng chuyển dân sông Đà thuộc tỉnh Sơn La chỉ đạt khoảng 9,4 triệu đồng/người/năm; tỷ lệ hộ nghèo còn khoảng 43% (chuẩn nghèo đơn chiều). Cũng tại thời điểm năm 2010, thu nhập bình quân của cả nước đạt gần 25 triệu đồng/người/năm; tỷ lệ hộ nghèo còn 9,45% (số liệu tổng điều tra, rà soát của Tổng cục Thống kê-Bộ Kế hoạch và Đầu tư).

Từ năm 2011 đến nay, Dự án tiếp tục được triển khai theo Quyết định số 1460/QĐ-TTg. Với tổng vốn hơn 1.656 tỷ đồng. Dự án hướng đến mục tiêu, hết năm 2017 ổn định cuộc sống cho vùng chuyển dân sông Đà thuộc tỉnh Sơn La.

Nhưng vùng chuyển dân sông Đà thuộc tỉnh Sơn La hiện vẫn rất ngổn ngang. Tại buổi làm việc với Thủ tướng Chính phủ ngày 17/7/2017, UBND tỉnh Sơn La đã báo cáo: tỷ lệ hộ nghèo của các xã vùng chuyển dân vẫn còn 35% (chuẩn nghèo đa chiều); 5 xã chưa được cứng hóa đường ô tô đến trung tâm.

Với một dự án TĐC có “thâm niên” như công trình thủy điện Hòa Bình vẫn còn ngổn ngang như vậy, thì ở những công trình có tuổi đời “non trẻ” như thủy điện Bản Vẽ (Nghệ An), thủy điện Huội Quảng-Bản Chát (Lai Châu); thủy điện Sông Tranh 2 (Quảng Nam), thủy điện Đăk Đrinh (Kon Tum)…, cuộc sống của người dân TĐC chưa thể ổn định là điều không khó hiểu. Vậy, đến bao giờ mới thực hiện được mục tiêu đặt ra là, TĐC cho người dân phải có cuộc sống bằng hoặc tốt hơn nơi ở cũ?.

Cần một cuộc điều tra  tổng thể

Trước khi tìm đáp án cho câu hỏi này thì có lẽ cần phải làm rõ, cả nước hiện có bao nhiêu gia đình đã (và chuẩn bị) di dời, TĐC vì các công trình thủy điện, thủy lợi? Những tưởng câu hỏi này không quá khó, nhưng thực tế lại chưa có một đáp án chính xác.

Khi thủy điện Hố Hô xả lũ-tháng 10/2016, người dân “rốn lũ” Hương Khê (Hà Tĩnh) dù đã quen nhưng cũng phải giật mình vì lũ lên quá nhanh.

Tại phiên chất vấn ngày 13/8/2018, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Trần Thanh Nam cho biết, cả nước hiện có 193 dự án thủy lợi, thủy điện có di dân TĐC. Tổng số di dân TĐC khoảng gần 84.000 hộ với trên 353.000 nhân khẩu; đến nay, đã tổ chức di chuyển được hơn 76.000 hộ.

Nhưng đây chưa phải là con số chuẩn; bởi chỉ tính riêng thủy điện Hòa Bình đã di dời 54.153 hộ. Kế đến, việc xây dựng thủy điện Sơn La cũng đã di dời 20.340 hộ; công trình thủy điện Lai Châu ít hơn, chỉ di dời 2.009 hộ.

Ngoài ra, theo báo cáo giám sát của Hội đồng Dân tộc của Quốc hội, đến năm 2017, trên địa bàn miền Trung và Tây Nguyên đã xây dựng 81 dự án thủy lợi, thủy điện thuộc 15/19 tỉnh. Các dự án này đều phải thực hiện giải phóng mặt bằng, đền bù, di dời, TĐC gần 30.000 hộ/130.000 khẩu.

Đó là chưa tính tới những thủy điện nhỏ, chỉ phải thực hiện giải phóng mặt bằng, di dời, TĐC rất ít. Theo số liệu của Tổng cục Năng lượng (Bộ Công Thương), trong tổng số 824 dự án thủy điện hiện có ở nước ta thì có tới 714 dự án thủy điện nhỏ có công suất lắp máy từ 1-30 MW. Có lẽ, do nhỏ nên chưa tính được số lượng gia đình bị ảnh hưởng, buộc phải di dời.

Dẫu số liệu tổng số hộ phải “nhường đất” cho thủy điện còn rất mơ hồ, nhưng có điều rất rõ là, cuộc sống của người dân di dời, TĐC ở nhiều công trình thủy điện vẫn chưa thể bằng (chưa nói là tốt hơn) so với nơi ở cũ. Thực tế này đã được đại biểu Quốc hội Nguyễn Tiến Sinh (đoàn Hòa Bình) “truy” Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.

Đại biểu Sinh gay gắt hỏi: “Đời sống của người dân trong các vùng TĐC còn gặp rất nhiều khó khăn, nhất là tình trạng thiếu đất ở, đất sản xuất, không có các biện pháp sinh kế thay thế. Giải pháp cơ bản nào để ổn định đời sống lâu dài của đồng bào”?

Thiết nghĩ, đã đến lúc, các ngành chức năng cần một cuộc tổng điều tra, rà soát về hiện trạng “hậu” TĐC các công trình thủy điện, thủy lợi để có những số liệu chính xác nhất. Có như vậy, mới thiết kế được những giải pháp phù hợp để thực hiện được mục tiêu bảo đảm cuộc sống của người dân TĐC bằng hoặc tốt hơn nơi ở cũ.

SỸ HÀO