Nơi Tết Trung thu đến sớm

Ghé thăm Báo Đáp những ngày này, nhiều người hẳn sẽ cực kỳ ấn tượng với những khoảnh sân nhỏ đầy ắp những chồng đèn ông sao lên tới hàng trăm, hàng ngàn chiếc. Hình ảnh những cụ già mải mê ngồi cắt sợi, đôi bàn tay thoăn thoắt ngồi phết hồ dán cùng các em nhỏ, hay sự tỉ mỉ của những chàng thanh niên khi cuốn dây kim tuyến làm thành vòng tròn của chiếc đèn dần trở thành nét riêng đặc biệt của mảnh đất này.

Ngay từ những năm 60 của thế kỷ trước, nghề làm đèn ông sao đã trở thành nghề đem lại nguồn thu nhập chính cho người dân nơi đây. Ở thời điểm đó, Hợp tác xã đứng ra quản lý, tổ chức các xã viên sản xuất và giới thiệu sản phẩm. Đến năm 1973 - 1974, tuy không còn ai quản lý, nhưng người dân vẫn giữ nghề rồi đưa thôn Báo Đáp trở thành “thủ phủ” đèn ông sao lớn nhất miền Bắc.

Hơn 30 năm gắn bó với nghề làm đèn, ông Nguyễn Văn Tháp tâm sự: “Hiếm có miền quê nào của tỉnh Nam Định lại được đón tết Trung thu sớm như ở Báo Đáp. Cách Rằm tháng Tám chừng một tháng, thương lái đã đổ về gom hàng. Ai yêu thích đồ chơi Trung thu truyền thống mà tìm về đây thì đều được coi là người nhà”.

Nâng niu chiếc đèn ông sao trên tay, ông Tháp giới thiệu: “Vật liệu làm đèn khá đơn giản gồm có tre nứa, giấy bóng kính và xương cây đay làm cán. Không giống như các sản phẩm khác, đèn ông sao của làng Báo Đáp được làm hoàn toàn theo phương pháp thủ công”.

Để làm được một chiếc đèn ông sao người thợ phải xác định được kích thước của đèn, sau đó bắt đầu lên khung, dán giấy bóng kính và cuối cùng là đóng gói sản phẩm. Từng công đoạn một, dù nhỏ đến đâu cũng đòi hỏi sự tỉ mẩn, kiên trì qua đôi bàn tay khéo léo của người thợ.

Cũng theo các hộ dân của làng nghề, để làm ra những chiếc đèn ông sao đẹp, bắt đầu từ tháng Giêng, người dân thôn Báo Đáp phải tìm mua những cây nứa, cây vầu từ khắp các tỉnh như: Cao Bằng, Thanh Hóa, Nghệ An, Lạng Sơn… Rồi phải đưa xuống ao ngâm chừng 1-2 tháng cho “chín”. Có như thế nan đèn mới có đủ độ dẻo, khi uốn chiếc đèn sẽ căng phồng, không bị gãy.

Đèn ông sao được chia làm 3 loại, loại lớn có đường kính 50 cm, loại vừa 40 cm và loại nhỏ 30 cm. Do kích cỡ đèn khác nhau nên khi chẻ nan, người thợ phải phân loại rõ ràng. Phần vòng ngoài cùng của đèn được làm từ những nan tre mảnh được quấn tua rua giấy nhuộm các màu tươi sáng, rực rỡ. Giấy bóng màu được cắt thành những cánh sao đều tăm tắp để sẵn thành từng bó. Người thợ chỉ cần quệt hồ dán lên bộ khung tre thật cẩn thận sao cho vừa mà cánh không bị bong.

Để cho ra đời một chiếc đèn ông sao hoàn thiện, người dân làng nghề sẽ có trên 60 lần thao tác “nhấc lên, đặt xuống” mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự tỉ mẩn, tâm huyết.

Giữ nghề truyền thống

Vào những hôm nắng to, người Báo Đáp thường đưa đèn ra hong nắng, để sản phẩm của mình thêm đẹp, thêm bóng. Nào đèn to, đèn nhỏ, đèn xanh, đèn vàng... đủ màu sắc sặc sỡ được dàn ra cả khoảng sân trước nhà thẳng đều tăm tắp. Đôi khi người ta còn thấy chúng nằm vắt vẻo trên bờ rào hay đong đưa trên những sợi dây chăng bên giếng nước.

Nhưng điều khiến người ta phải lưu luyến nhiều nhất, có lẽ là hình ảnh những chiếc xe đạp của các mẹ, các chị chầm chậm tiến ra đường quốc lộ với hàng chục chiếc đèn rực rỡ buộc ở phía sau. Mỗi chuyến xe đi hàng lại thấy Trung thu về gần thêm một đoạn.

Đã có những thời điểm, trước sức ép của các loại đồ chơi Trung thu ngoại nhập nghề làm đèn ông sao của Báo Đáp đứng trước nguy cơ mai một. Thế rồi nhiều năm gần đây, khi các giá trị văn hóa truyền thống được quan tâm và phát huy trở lại, thì mặt hàng đồ chơi Trung thu được làm thủ công cũng tìm thấy được vị thế vốn có của mình. Và rồi những chiếc đèn ông sao lại có thể nuôi sống người làm nghề.

Bà Nguyễn Thị Chăm người dân trong thôn kể, với gần chục người trong gia đình cùng làm, mỗi mùa Trung thu gia đình bà sản xuất và bán ra được khoảng 10.000 - 30.000 chiếc đèn, giá cả trung bình giao cho thương lái từ 3.500 - 4.500 đồng/chiếc mang lại nguồn thu nhập ổn định cho gia đình. Có những năm số sản phẩm của toàn thôn lên tới 2 triệu chiếc cung cấp đi khắp các tỉnh thành trên cả nước. 

Mùa Trung thu năm ngoái, trong thôn cũng có tới hơn ba chục hộ gắn bó với nghề, số hộ quay trở lại làm đèn đang có xu hướng tăng dần theo từng năm.

Tuy vậy, hiện nay trong thôn chưa có cơ sở hay đại lý nào đứng ra thu mua, tiêu thụ sản phẩm mà chủ yếu do các hộ gia đình chủ động tìm đầu ra. Thế nhưng, khi được hỏi, các hộ làm nghề trong làng vẫn khẳng định sẽ tiếp tục sản xuất, quyết không bỏ nghề và coi đó như tài sản vô giá của những thế hệ đi trước trong làng đã để lại.