Xưa kia, những nghệ nhân trình diễn những bài hát rỗi, kết hợp với những điệu múa mang tính chất tạp kỹ của xiếc rất tài hoa, điêu luyện, được đông đảo quần chúng tán thưởng. Tuy nhiên đến nay, loại hình nghệ thuật dân gian này đang mai một dần, do không còn nhiều nghệ nhân theo đuổi nghề.

Múa bóng rỗi là loại hình nghệ thuật có từ thời khai hoang, lập ấp cách đây hơn 300 năm, thường gắn với tục thờ Mẫu ở Việt Nam nói chung và Nam bộ nói riêng. Nếu như ở vùng Bắc bộ, tục thờ Mẫu thường gắn với nghi lễ hầu đồng và hát chầu văn, thì ở vùng đất Nam bộ, nơi nào có tục thờ nữ thần thì thường có diễn xướng múa bóng.

Các nghệ nhân múa bóng rỗi.

 Theo PGS.TS. Huỳnh Văn Tới, Chi Hội trưởng Chi hội Văn nghệ Dân gian Đồng Nai, có một thời, hát bóng rỗi bị đánh đồng với các hủ tục đồng bóng như: bóng cốt, bóng xá… nên bị ngăn cấm. Về sau, múa bóng được các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian phân tích và chỉ ra, đây là một hình thức diễn xướng dân gian độc đáo, là vốn quý trong kho tàng văn hóa dân tộc cần được trân trọng, gìn giữ.

Múa bóng rỗi có hai bộ phận là múa bóng và hát rỗi. Người tham gia múa bóng bằng những động tác tạo hình, biểu hiện sự kính dâng lễ vật lên thần linh. Để biểu diễn múa bóng rỗi, đòi hỏi người múa phải có một năng khiếu, đặc biệt tổng hợp về ca, diễn và múa. Người thực hiện phải có sức khỏe, khéo léo, dẻo dai, nhạy bén trong cảm âm và có chất giọng tốt. Trang phục của người làm nghề bóng rỗi rất sặc sỡ, màu mè, hóa trang đậm.

Bà bóng biểu diễn tạp kỹ.

 Nghệ nhân Ngô Thị Tư ở ấp An Thạnh, xã Đông Hòa Hiệp, huyện Cái Bè (Tiền Giang) cho biết: Để trở thành một nghệ nhân lành nghề, bà phải học qua 6 thầy, chưa kể học “lóm” của nhiều thầy khác và bạn bè. Chỉ trong phần học rỗi, người rỗi hay và đúng bài cơ bản là phải biết hát: Xuân-Ai- Đảo-Lý; trong rỗi có: Hát sóng đâu, ngừng thàn, mường, san, thài; còn điệu lý thì cúng trang (tại gia) hát lý cây bông; cúng miễu Bà hát lý con cá; miễu Ông hát rỗi lý ngựa ô,... Mâm vàng để cúng Bà, mâm bạc dành cúng Ông và mâm ngũ sắc thì ứng với ngũ hành: kim, mộc, thủy, hỏa, thổ.

 Ngoài múa mâm vàng còn có múa bát bông, bông huệ, lưỡi siêu, ông tướng, dĩa bay, bình, tĩnh, khạp, lu, lông công,... Trò đĩa bay và múa ông tướng được người múa biểu diễn rất khéo léo. Chiếc đĩa hoặc tượng ông tướng được đặt lên đầu cây, xoay tròn và đặt đầu kia lên trán, lên môi, đĩa (tượng) xoay vù vù mà cây vẫn thăng bằng không rớt.

Với tài năng này, cô bóng được người xem ngưỡng mộ, có người nhìn bằng góc nhìn tâm linh cho rằng, họ có “bà đỡ” nên diễn hay, múa không rớt đạo cụ.

Để theo đuổi nghề hát múa bóng rỗi, phải rèn luyện công phu mới thành nghệ nhân thiện nghệ. Trước đây, ở vùng đất Nam bộ, những người năng đi đền, miếu hầu như đều biết tên các nghệ nhân bóng rỗi như: Địa Hữu Lợi, Địa Tí, Nàng Nên, Nàng Hóa, Nàng Hồng, bóng Thu Hồng, bóng Tuấn, bóng Quít... Còn hiện nay, do các nhóm bóng rỗi gần như hoạt động ngoài luồng, tự phát, ít có cơ hội kiếm sống; một số bóng do thuộc giới tính thứ 3 (ái nam ái nữ) bị xã hội kỳ thị, e dè dẫn đến ít người muốn theo nghề. Bởi vậy, nghệ thuật bóng rỗi đang đối diện với nguy cơ thất truyền.

Ông Phạm Lơ, một trong những nghệ nhân tham gia Liên hoan Nghệ thuật diễn xướng dân gian “Bóng rỗi-Địa Nàng” (diễn ra tại Đồng Nai hồi tháng 5/2017) cho biết, cả tỉnh Đồng Nai hiện không tìm được nghệ nhân diễn vai địa, còn thủ vai nàng là một nghệ nhân đã cao tuổi. Trong các nhóm bóng rỗi của các tỉnh, thành phía Nam tham gia Liên hoan, nhiều nhóm xin ý kiến chỉ đạo của ngành Văn hóa địa phương nhưng đang rơi vào im lặng hoặc bị xem là “ngoài luồng”, không được hỗ trợ, đành phải tự bỏ tiền túi tham dự, hoặc bỏ cuộc.

Để tìm giải pháp bảo tồn nghệ thuật múa bóng rỗi, Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch Đồng Nai đã phối hợp với Chi hội Văn nghệ Dân gian Đồng Nai và Chi hội Văn nghệ Dân gian tại Trường Đại học Văn hóa TP. Hồ Chí Minh tổ chức Hội thảo khoa học “Tín ngưỡng thờ nữ thần và thực hành Bóng rỗi-Địa nàng ở Nam bộ” hồi tháng 5/2017. Hội thảo thu hút khá đông các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và nhà quản lý văn hóa tham dự. Tại Hội thảo tiến sĩ Nguyễn Thị Nguyệt, Chi hội Văn nghệ Dân gian Đồng Nai) hiến kế: “Cần phải tổ chức truyền dạy, đào tạo các thế hệ kế thừa; tổ chức các hội thi, liên hoan, tạo điều kiện cho các nghệ nhân, các bóng có cơ hội tham gia, trình diễn trước sân khấu lớn. Để tránh tình trạng tràn lan, biến tướng nghệ thuật bóng rỗi-địa nàng, cần tăng cường công tác chấn chỉnh quản lý biểu diễn, có cơ chế hỗ trợ các nghệ nhân”…

Còn PGS.TS. Nguyễn Công Hoan, Trường Đại học Tài chính-Marketing cho rằng, để bảo tồn, lưu giữ giá trị văn hóa tinh thần đối với múa bóng rỗi nên khai thác múa bóng rỗi thành sản phẩm du lịch. Chỉ khi đưa các sản phẩm văn hóa tinh thần bóng rỗi đến với du khách, thông qua những hình ảnh sống động để họ được mắt thấy, tai nghe… thì việc lưu truyền sẽ phát huy được tác dụng.

NGỌC ÁNH