Nhà dài truyền thống của người Pa Kô có từ lâu đời và phổ biến trong cộng đồng. Tuy vậy, trải qua sự tàn phá của chiến tranh, thăng trầm thời gian và cuộc sống đổi thay nên phần lớn những ngôi nhà dài đã bị phá hủy, mai một dần. 

Những căn nhà dài ở A Bung làm từ xa xưa nên vật liệu chủ yếu là các loại gỗ quý như: Lim, lát hoa, hương, cẩm lai... sàn nhà được làm bằng những tấm đan tre nứa, phần mái lợp bằng tranh. Căn nhà có kết cấu chia làm 2 phần rõ ràng: Gian khách đặt ở vị trí trung tâm ngôi nhà là nơi tiếp khách và tổ chức các nghi lễ hàng năm của gia chủ, đồng thời là nơi sinh hoạt chung của mọi thành viên trong nhà. Gian thứ 2 gọi là gian ốc dùng để ở, gồm nhiều buồng nhỏ xếp theo thứ tự cấp bậc, trong đó giáp gian khách là của vợ chồng chủ nhà, sau đó là của vợ chồng các thành viên con cháu trong dòng họ. Ngoài bếp lửa chính đặt ở gian khách, thì trong tất cả các gian ốc đều có một bếp lửa riêng để tiện cho sinh hoạt của mỗi hộ gia đình. 

Hòa bình lập lại, gia đình mẹ Hồ Thị Pên, 95 tuổi ở thôn Cu Tài 1, xã A Bung, huyện Đakrông thuê thợ dựng nhà dài sau khi đã tích trữ được lượng gỗ cần thiết. “Hồi ấy nhà mẹ thuộc hàng khá giả ở trong vùng lại đông con cháu nên phải làm nhà dài để ở cùng nhau. Sau gần 2 năm ròng rã thì ngôi nhà dài ưng cái bụng cũng hoàn thành”, mẹ Pên kể. 

Theo mẹ Pên, hồi mới dựng căn nhà chỉ có 5 gian, là nơi sinh sống của gia đình mẹ và 4 gia đình anh chị em ruột thịt bên chồng mẹ. “Sau này nhà cứ nối dài ra thêm, đến tận 8 gian nhà và dài hơn 50m như hiện nay. Những năm 2000 đây thôi, nhà luôn đông người, vui lắm vì toàn thể con, cháu, chắt cũng đều ở chung đây. Nhưng chục năm trở lại đây, cuộc sống thay đổi nhiều con cháu đã ra ngoài dựng nhà riêng để ở, dần dần nhà dài cũng trở nên cô quạnh hơn”, mẹ Pên nói giọng trầm buồn. 

Bây giờ trong căn nhà dài bề thế của mẹ Pên hầu hết chỉ còn những thế hệ lớn tuổi. Ngoài mẹ Pên thì hiện tại còn có người con dâu của mẹ là bà Hồ Thị Đẹp, hơn 80 tuổi; vợ chồng bà Hồ Thị Hóp, 79 tuổi, em gái mẹ Pên... Phần lớn thời gian của cuộc đời họ sống thầm lặng, ẩn mình trong căn nhà dài đã nhuốm màu thời gian và chứng kiến cuộc sống đổi thay qua khung cửa sổ. 

Nhà dài còn bao lâu?

Phó Chủ tịch UBND xã A Bung Hồ Văn Hiền tỏ ra trăn trở khi chúng tôi đề cập đến chuyện cần thiết phải bảo tồn những căn nhà dài hiếm hoi còn lại ở địa phương. Ông Hiền cho hay, hiện ở A Bung ngoài căn nhà dài của mẹ Pên ở bản Cu Tài 1 thì còn có căn nhà dài còn giữ được tương đối nguyên vẹn của ông Côn Liễu ở bản Ty Nê. 

Hồi xưa nhà dài truyền thống của người Pa Kô ở xã A Bung rất nhiều. Nhà giàu thì làm nhà dài bề thế, khang trang bằng gỗ quý, khá thì cũng có căn nhà dài kiên cố. Tất cả những căn nhà dài này đều là nơi sinh sống của các đại gia đình nhiều thế hệ, có những căn cả dòng họ ở cùng với nhau. Tuy vậy, theo xu hướng hiện đại, những căn nhà dài dần biến mất để thay bằng những căn nhà sàn nhỏ hoặc nhà xây. 

“Quả thật để giữ gìn được những căn nhà dài quý giá này là điều không phải đơn giản, đặc biệt là về kinh phí và chính sách. Chúng tôi cũng lo lắng những căn nhà dài hiếm hoi còn lại ở địa phương không biết sẽ tồn tại được bao lâu nữa”, ông Hiền băn khoăn. 

Căn nhà dài nguyên vẹn của mẹ Pên với khối lượng gỗ quý dựng nên lên đến cả trăm khối nên nhiều năm qua có rất nhiều lái gỗ, dân săn nhà cổ tìm đến gạ mua bán, đổi chác. Mẹ Pên cho hay, không biết đã bao nhiêu lần có người hỏi mua nhà với giá cao, rồi gạ đổi bằng căn nhà xây lớn bằng bê tông nhưng mẹ một mực từ chối. 

“Hầu hết thế hệ của mẹ sống trong căn nhà này hiện đã lớn tuổi, gần đất xa trời. Mẹ ước nguyện ngôi nhà này sẽ được bảo tồn mãi, để cháu con luôn nhớ về mái ấm truyền thống của tổ tiên”, mẹ Pên thở dài. 

Cùng chung tâm trạng, ông Côn Liễu với mái tóc đã bạc trắng cũng trầm ngâm nhìn ngắm căn nhà suốt đời mình gìn giữ mà thấy lòng đầy ngổn ngang. “Căn nhà với tôi hết sức quý giá, bởi nó chứa đựng linh hồn của quá khứ, của biết bao thế hệ đã đồng cam cộng khổ vượt qua khó khăn, dựng xây cuộc sống như bây giờ. Nhưng tôi không chắc đến khi khuất núi, nhà dài sẽ về đâu...”, giọng buồn buồn, ông Côn Liễu chia sẻ. 

Hai căn nhà dài truyền thống của mẹ Hồ Thị Pên và ông Côn Liễu vẫn hiện diện ở xã A Bung như minh chứng cho sự nỗ lực gìn giữ của các gia đình tâm huyết. Nhưng liệu những nếp nhà xưa cũ quý giá này sẽ tồn tại đến bao giờ giữa cuộc sống đổi thay chóng mặt và những hấp lực, cám dỗ của đồng tiền. Nhất là, khi những chủ nhân cận kề trăm năm tuổi luôn đau đáu với số phận, tương lai của nhà dài có lẽ sẽ lần lượt “về bên kia núi”….