Xã Tây Sơn, huyện Kỳ Sơn (Nghệ An) nằm ở độ cao trên 1.000 m so với mực nước biển. Với loại hình khí hậu đặc biệt, người dân nơi đây được hưởng lợi từ thiên nhiên với nhiều đặc sản, trong đó có quả bo bo.

Cây bo bo mọc khá nhiều ngoài tự nhiên, dọc các triền đồi, sông, suối, một số được bà con trồng tập trung. Vào các tháng 4,5,6 khi một số cây trồng như lúa, ngô, khoai… mới được trồng và đang vào giao đoạn phát triển, chưa thể cho thu hoạch thì cây bo bo là nguồn thu nhập chính cho đồng bào vùng cao huyện Kỳ Sơn. Trước đây người dân chủ yếu hái giống quả bo bo mọc tự nhiên trong rừng. Sau khi biết được giá trị kinh tế của cây bo bo, người dân đã tận dụng những khoảnh đất dưới tán rừng hoặc đất đồi trọc để trồng và chăm sóc.

Gia đình ông Mùa Bá Chư, ở xã Tây Sơn trồng 5 ha cây bo bo. Từ lúc trồng cây giống đến khi ra trái mất từ 2 - 3 năm, hết mùa thu hoạch cây già sẽ khô và chồi non phát triển, vòng đời khoảng 6 - 7 năm.Năm nay diện tích bo bo nhà ông Chư được mùa, đạt năng suất 30 tạ quả tươi/1ha, dự kiến cho thu nhập khoảng 20 triệu đồng.

Theo người dân địa phương, hiện nay, quả bo bo tươi được thương lái thu mua từ 5 - 7 nghìn đồng/kg tùy vào chất lượng. Còn hạt bo bo đã sấy, phơi khô có giá dao động khoảng 40 - 42 nghìn đồng/kg. Thậm chí những ngày này, hạt bo bo sấy được thương lái thu mua với giá 50 nghìn đồng/kg.

Cứ 10 kg quả bo bo tươi sau khi bóc tách, phơi khô được khoảng 3 – 4 kg hạt bo bo khô. Vì vậy người dân thường tranh thủ chế biến hạt khô để bán.

Hái quả bo bo là công việc thời vụ nhưng mang lại nguồn thu nhập không hề nhỏ cho người dân vùng cao Nghệ An. Nhiều hộ dân nhận biết được giá trị của cây bo bo đã trồng thành vườn.

Cứ vào mùa bo bo hàng năm, gia đình ông Vừ Bá Mà ở bản Huồi Sơn, xã Tam Hợp, huyện Tương Dương huy động hết các thành viên trong gia đình lên rừng, lên rẫy hái quả bo bo. Năm nay trong vùng khoanh nuôi số lượng bo bo có mở rộng hơn năm ngoái, bên cạnh đó, năng suất và giá cả cũng khá hơn năm trước. Dự kiến năm nay với gần 5 ha bo bo, sẽ năng suất khoảng 30 tạ quả tươi/ha, gia đình ông Mà sẽ thu nhập khoảng 20 triệu đồng.

Ở xã Tam Hợp, bo bo phân bố chủ yếu ở các sườn núi, hoặc nằm trong khu vực rừng được khoanh nuôi, bảo vệ. Trên địa bàn có khoảng 30ha cây bo bo, trong đó 15ha nằm trong vùng rừng được khoanh nuôi, bảo vệ, còn lại 15 ha người dân trồng dưới tán rừng theo dự án hỗ trợ của huyện.

Cơ sở thu mua quả bo bo của anh Nguyễn Văn Thủy ở bản Na Niếng xã Tri Lễ huyện Quế Phong từ đầu mùa đến nay đã thu mua hơn 100 tấn. Anh Thủy cho biết, cơ sở chỉ thu mua quả khô đã được tách hạt. Đầu mùa quả khô đã tách hạt có giá từ 52.000 đồng- 53.000 đồng/kg. Đến nay giá đã giảm nhưng vẫn ở mức 50.000 đồng/kg.

Đến mùa thu hoạch bo bo, cơ sở của anh Thuỷ thuê thêm 4 công nhân ở trong bản chuyên phơi quả, đóng gói vào bao bì và đi thu mua từ các bản làng. Mỗi ngày một nhân công được trả từ 250.000 đồng – 300.000 đồng.

Theo báo cáo của Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Kỳ Sơn: “Toàn huyện có khoảng 1.121 cây bo bo, phân bố nhiều ở các xã có địa hình cao như Na Ngoi, Tây Sơn, Nậm Càn, Huồi Tụ… Diện tích khoanh nuôi bảo vệ khoảng 672 ha, diện tích do người dân nhân rộng khoảng 257 ha. Trong tương lai, diện tích trồng loại cây này được kỳ vọng mở rộng thêm khoảng 240 ha”. Năm 2022, tổng sản lượng thu hoạch hạt bo bo ở Kỳ Sơn đạt khoảng 722 tấn, năm 2023 dự kiến sản lượng còn cao hơn.

Cây bo bo hiện đã được UBND tỉnh Nghệ An đề xuất đưa vào danh mục quy hoạch trồng, bảo tồn các loại cây dược liệu trên địa bàn tỉnh đến năm 2025, có tính đến năm 2030. Theo Quyết định số 1887/QĐ-UBND ngày 3/4/2018 của UBND tỉnh Nghệ An, cây sẽ được đưa vào danh mục cây dược liệu chính quy hoạch trồng tại các địa phương Kỳ Sơn (Mường Lống, Huồi Tụ), Quế Phong (Nậm Nhoóng, Châu Thôn, Hạnh Dịch) với tổng diện tích khoảng 400 ha.

Từ năm 2015 đến nay, với sự hỗ trợ của Dự án UNDP- GEF SGP, cây bo bo đã được gây trồng thành công với mô hình 86 ha với 84 hộ gia đình tham gia tại các xã Nậm Nhoóng, Châu Thôn, huyện Quế Phong. Năm 2016, Dự án rừng và đồng bằng (VFD) đã tổ chức các đợt tập huấn cho 268 hộ gia đình của 5 bản thuộc xã Nậm Giải về việc bảo tồn và phát triển loài cây này. Ngoài các địa phương trên, hiện nay có khá nhiều địa phương ở trong tỉnh như xã Tây Sơn, xã Huồi Tụ (huyện Kỳ Sơn), xã Yên Na (huyện Tương Dương)… đã từng bước khoanh nuôi phục hồi, gây trồng cây bon bo để khai thác hạt nhằm tạo sinh kế, tăng thu nhập, xóa đói, giảm nghèo.