Trường ca ngân lên khi màn đêm buông xuống

“Hướng lên trên mở một lần, vào một buổi sáng

Muôn loài sinh ra, muôn thứ sinh ra

Hướng xuống dưới mở một lần, vào một buổi sáng

Nghìn loài, muôn vật cái gì cũng có...”

Đó là câu hát mở đầu của trường ca Xa Nhà Ca mà nghệ nhân Pờ Lóng Tơ (bản Mù Cả, xã Mù Cả, huyện Mường Tè) hát lên khi cùng chúng tôi trò chuyện về bản trường ca trong lịch sử văn hoá của người Hà Nhì.

Ông Pờ Lóng Tơ nói: “Trường ca Xa Nhà Ca mở đầu như thế với chương Tạo trời, tạo đất (Ù pe mí pe), xoay quanh đề tài tạo dựng vũ trụ. Với 11 chương và 3.590 câu, trường ca là pho sử dài được kết cấu logic, chặt chẽ từ đầu đến cuối khiến người nghe như lạc vào chốn hoang sơ của đất trời. Có những đoạn trong bản trường ca khiến người nghe buồn đến rơi nước mắt cho số phận không may mắn, nhưng cuối cùng là niềm vui đoàn tụ, niềm vui của hạnh phúc, cuộc sống ấm no, vui vầy”.

Đến nay nhiều tài liệu nghiên cứu còn ghi lại, trường ca Xa Nhà Ca đã xuất hiện và tồn tại ở huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu từ khoảng 300 năm trước cùng với quá trình thiên di trong suốt chiều dài lịch sử của người Hà Nhì.

Xa Nhà Ca có nghĩa là ở trên xuống. Nội dung phản ánh quan niệm của người Hà Nhì về nguồn gốc vạn vật, cách ứng xử giữa người với người, giữa người với thiên nhiên. Trường ca bắt nguồn từ cuộc sống, lao động thường ngày, quan niệm về giá trị tốt đẹp của con người.

“Xa Nhà Ca được hát bên mâm rượu ngày Tết, do một hay nhiều người thay nhau thực hiện. Trên mâm nhất thiết phải có một con gà và hai chén rượu để dâng cúng tổ tiên cùng các vị thần linh. Nhiều đoạn chính là những bài cúng, làm lý trong các nghi lễ thuộc chu kỳ vòng đời người hoặc các hoạt động mưu sinh”, nghệ nhân Pờ Lóng Tơ chia sẻ.

Cũng theo nghệ nhân Pờ Lóng Tơ, “người Hà Nhì quan niệm, nếu không làm lý bằng chén rượu và một con gà mà cứ thế hát thì thần linh, tổ tiên sẽ trách phạt rồi giáng họa xuống gia đình. Người sẽ bị đau ốm, gia súc bị dịch bệnh, mùa màng bị thất bát”. Chính những điều này khiến cho trường ca mang sắc màu huyền thoại. Tuy vậy, trường ca Xa Nhà Ca không mang tính chất tín ngưỡng tôn giáo, không bị ràng buộc bởi các nghi lễ.

Trường ca Xa Nhà Ca thường được ngâm, kể khi ánh sáng mặt trời nhường chỗ cho màn đêm buông xuống. Người hát vừa nhấp chén rượu vừa hát, nét mặt khi thì vui, lúc lại buồn, cũng có khi lại thong thả, lúc lại vội vàng theo từng nội dung cốt truyện. Trường ca Xa Nhà Ca được người Hà Nhì kể về đêm để sau mỗi ngày lao động vất vả, mỗi người lại có dịp ngược dòng thời gian về với cội nguồn của dân tộc mình.

Qua lời bài hát, họ được tìm hiểu về sự hình thành trời, đất, của vạn vật, muôn loài, về nguồn gốc của sự sống và cuộc đấu tranh sinh tồn. Đồng thời, biết được cách ứng xử giữa con người với con người, giữa con người với tự nhiên.

Bảo tồn di sản

Cũng giống như nghệ nhân Pờ Lóng Tơ, lớp trẻ người Hà Nhì đều mong muốn duy trì vốn văn hoá dân gian truyền thống của dân tộc mình. “Chúng tôi mong muốn được tìm hiểu, học hỏi và nghe kể trường ca Xa Nhà Ca để có thể gìn giữ nét đẹp của dân tộc mình”, anh Mạ Lý Phạ, cán bộ văn hóa xã Ka Lăng, huyện Mường Tè nói.

Chính quyền địa phương các cấp, các sở, ban, ngành, đoàn thể của huyện Mường Tè và tỉnh Lai Châu đã phối hợp để mở lớp học truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể trường ca Xa Nhà Ca tại huyện Mường Tè, cuối tháng 7 vừa qua để bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của bản trường ca này.

Lớp học có sự tham gia của 20 học viên ban đầu, là người Hà Nhì đang sinh sống trên địa bàn các xã Mù Cả, Ka Lăng, Thu Lũm của huyện Mường Tè. Trong 15 ngày, học viên được nghệ nhân Pờ Lóng Tơ truyền dạy, diễn xướng đầy đủ 11 chương của trường ca Xa Nhà Ca.

Là học viên tham gia, anh Mạ Lý Phạ cho biết: “Bản trường ca chúng tôi vẫn được nghe các ông bà hát mỗi ngày, nhưng từ lớp học, chúng tôi hiểu sâu sắc hơn về nội dung và có thể diễn xướng lại. Chúng tôi sẽ tiếp tục nghiên cứu và dạy lại các anh chị em trong bản, để cùng nhau lưu giữ và truyền dạy cho thế hệ con cháu chúng tôi”.

Ông Nguyễn Trọng Hiến, Phó Giám đốc Bảo tàng tỉnh Lai Châu cho biết: “Việc truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể trường ca Xa Nhà Ca nhằm bảo tồn, phát huy, nhân rộng di sản văn hóa dân tộc trong cộng đồng người Hà Nhì. Đồng thời, góp phần vinh danh giá trị di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu, tạo điều kiện cho việc kế thừa, tái tạo, sản sinh những giá trị văn hóa tốt đẹp của cộng đồng người Hà Nhì”.

Ở miền biên ải, những ngôi nhà của người Hà Nhì quần tụ trên những triền núi cao và cả trong những thung lũng sâu. Khi màn đêm buông xuống, âm thanh lúc trầm, lúc bổng của bản trường ca xen lẫn cả vào trong sương lạnh đã làm cho bản Hà Nhì hiện lên đẹp như một bức tranh thuỷ mặc giữa núi rừng.