Đứng trước sân nhà Cựu chiến binh K’Mùng, những người dân Sơn Điền chỉ cho tôi kia là dốc B40, nọ là đồi Mỹ, dưới đó là khe Máu… Những cái tên gợi lên nhiều ý nghĩa. Tôi tìm ký ức Sơn Điền xưa giữa không gian yên bình trưa nay với những sợi khói ấm áp tỏa trên những mái nhà tựa vào nhau bên triền thung lũng, rẫy cà phê xanh và ruộng lúa vào mùa chắc hạt. Tiếng máy ủi sửa đường, tiếng nước xối từ công trình thủy lợi và ríu ran con trẻ từ trường về nhà. Khó ngờ rằng, trên miền quê đầy sức sống hôm nay chỉ mới hơn 40 năm trước là vùng chiến địa ác liệt. 

Phó Bí thư K’Wẩn và Phó Chủ tịch xã K’Xuân dẫn chúng tôi lên khu đồi nhỏ có nhà bia tưởng niệm. Tấm bia đá tri ân 16 liệt sĩ, những cái tên K’Biền, K’Khối, K’Biều, K’Măng Yệu… những người con Cơ-ho Sơn Điền sáng mãi anh linh giữa núi rừng vì độc lập, tự do. Trước nhà bia tưởng niệm, chúng tôi cùng trở về những ngày tháng cũ, những tháng ngày đã dựng lên chân dung một Sơn Điền đã được công nhận đơn vị Anh hùng Lực lượng Vũ trang Nhân dân từ năm 1994.

Lịch sử cách mạng tỉnh Lâm Đồng ghi lại, từ năm 1942, đồng bào xã Sơn Điền đã đứng lên chống thực dân Pháp và bè lũ tay sai khi chúng âm mưu bắt xâu, bắt lính. Họ đã góp sức cùng cán bộ cách mạng xây dựng căn cứ kháng chiến Mang Yệu - Chi Lan. Từ năm 1947, xã đã có một đội du kích đến 40 tay súng. Du kích Sơn Điền đã phối hợp cùng lực lượng vũ trang tỉnh tập kích đồn Gia Bát vào đêm 7/4/1954, tiêu diệt 111 tên địch, trong đó có 2 sĩ quan Pháp; phối hợp chặn đánh đoàn xe quân sự của địch trên dốc Nao Sẻ. Cuối cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, du kích Sơn Điền cũng nổi tiếng khi tự tổ chức trận phục kích ở buôn B’Rang, diệt 47 tên địch đi càn.

Thời chống đế quốc Mỹ, Sơn Điền là nơi những cán bộ của Khu 6 như Tám Cảnh, Ma Hương… đã bám đất, bám dân, phát triển căn cứ. Năm 1957, Sơn Điền đã có một Chi bộ 5 đảng viên; một Chi đoàn Thanh niên giải phóng 30 đoàn viên; 2 trung đội du kích tập trung gồm 60 người và 2 trung đội du kích thôn buôn có 120 tay súng. Nhân dân Sơn Điền cũng góp 71 người con vào quân giải phóng…

* * *

Thời chiến tranh gian khó, đồng bào chắt chiu từng hạt bắp, sẻ chia từng bó rau với cán bộ cách mạng. Dù bom cày đạn xới, người dân Sơn Điền vẫn hăng say sản xuất để nuôi bộ đội, du kích đánh giặc. Hòa bình về, những người dân Cơ-ho chỉ quen chọc lỗ tra hạt, sống bám vào rừng, đã theo lời Đảng, định canh định cư, lập vườn hộ, trồng lúa nước, chăn nuôi gia súc, gia cầm để ổn định đời sống. Hồi kháng chiến, các cán bộ cách mạng hứa rằng, hòa bình sẽ trở lại xây dựng đường sá, cấp điện, trường học và trạm y tế… cho dân. Đúng như lời hứa, những thứ ấy bây giờ đều có cả rồi. “Nhìn cảnh đổi thay mà thấy cái bụng rất vui”, ánh mắt nữ cựu dân công Ka Măng sáng lên khi nói với tôi.

Trong những năm qua, từ nhiều nguồn vốn của các Chương trình, sự nỗ lực của tỉnh, của huyện, bộ mặt xã Anh hùng Sơn Điền không ngừng khởi sắc. Cùng với màu xanh của những vườn cà phê, của ruộng lúa và những cánh rừng đã được giao khoán quản lý bảo vệ là những công trình kết cấu hạ tầng xây dựng khá bề thế, kiên cố. Trung tâm xã sáng màu ngói mới bởi cụm công trình: Trụ sở ủy ban, bưu điện văn hóa, trạm truyền thanh và nhà văn hóa. Hệ thống trường học và trạm y tế khang trang. Công trình thủy lợi bảo đảm tưới tiêu cho diện tích canh tác toàn xã. Từ mười mấy năm trước, con đường lớn từ Quốc lộ 28 nối với Sơn Điền dài hơn 10 cây số được mở, là mơ ước bao đời của người dân vùng sâu cách biệt này. Cuối năm 2019 vừa qua, về thăm xã, Chủ tịch UBND tỉnh Lâm Đồng Đoàn Văn Việt hứa sẽ bổ sung kinh phí nâng cấp tuyến đường quan trọng này trong thời gian gần nhất…

Trò chuyện với chúng tôi, Phó Bí thư xã K’Wẩn luôn nói đến quá trình chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, chuyển giao khoa học - kỹ thuật vào sản xuất nông nghiệp, nâng cao giá trị và bảo đảm lưu thông nông sản. “Vào thực tế mới biết là quá nhiều khó khăn. Có cái khó từ khách quan mang lại, nhưng khó nhất chính là tạo nên những đột phá trong tư duy của đồng bào vốn quen lối làm ăn kiểu cũ”, anh K’Wẩn nói.

Một thành công rõ nét, Sơn Điền chính là địa phương DTTS Cơ-ho đầu tiên trong toàn tỉnh canh tác thành công cây lúa nước. Hiện tại, xã đã có hơn 100ha lúa nước canh tác từ 1 -2 vụ hoàn toàn bằng các giống mới. Đồng bào cũng có gần 400ha cà phê đang cho thu hoạch và hơn 60ha trồng bắp thương phẩm. Trâu, bò, heo và dê đã có hàng ngàn con. Hơn 200 hộ dân nhận 6.000ha rừng trên địa bàn để quản lý bảo vệ.

Phó Chủ tịch xã K’Xuân cho biết: “Dân chưa giàu, người nghèo vẫn còn nhưng thực sự không còn hộ đói nữa. Nhiều hộ thu nhập hàng trăm triệu đồng một năm”. Và anh kể, như nhà K’Giêng ở thôn Ha Yang, nhà K’Bách ở thôn Đăng Ya, nhà K’Léc ở thôn Kon Sỏ. Thầy Nguyễn Văn Họa, Hiệu trưởng Trường Trung học Sơn Điền nói với tôi, thanh niên vùng này ham học và nhiều người đã chọn quê hương trở về lập nghiệp sau khi rời ghế nhà trường. Ngay tại trường thầy Họa quản lý đã có tới 18 thầy cô giáo là người Cơ-ho gốc địa phương…

Rời Sơn Điền, từ triền núi Rơ Nha, tôi nhìn ngược về miền đất anh hùng trong kháng chiến nay đang bừng lên sắc mới. Cơn gió chiều hoang hoải thổi qua những trảng cỏ tranh phía trên đồi Mỹ rồi lan tỏa trên con nước những dòng suối Đạ Rsas, Đạtian Hil trôi qua buôn làng. Ngọn gió như nhắc nhở về quá khứ, tạo nên những liên tưởng, cảm xúc thật giàu ý nghĩa. Trong tiếng gió như nghe đâu đó hơi thở thật sâu, thật lắng, thật tràn đầy của đại ngàn thăm thẳm. Những người con núi rừng Tây Nguyên bao đời vẫn thế, can trường, bền bỉ bám bàn chân trần lên những vách đá chênh vênh, những sườn núi, những rừng sâu hiểm nguy để viết nên những bản hùng ca.