Ký ức làng cháy

Hơn 50 năm qua, ngôi làng cũ Kon Sơ Lăl (xã Hà Tây, chuyện Chư Păh, Gia Lai) ẩn sâu trong một thung lũng xanh tươi. Ngôi làng có vài chục nóc nhà sàn dài quây quần xung quanh ngôi nhà rông sừng sững. Màu vách tường hoàng thổ, màu mái rạ nâu, màu gỗ trắc mộc mạc quyện với màu đất đỏ bazan vô cùng hài hòa và đẹp mắt. Đó là ngôi làng cổ được coi là đẹp nhất vùng này vì còn giữ lại hầu như nguyên vẹn những kiến trúc nhà dài của người Ba Na trên miền cao nguyên.

Trong ký ức những già Chor, già Hyưnh, già Xôn… làng Kon Sơ Lăl thì dù đã chuyển về làng mới nhưng ngôi làng cũ luôn là trái tim, là tâm hồn của họ. Đó là nơi đầu tiên họ được sinh ra và lớn lên, họ tìm thấy ở đó những gì thiết thân nhất, gần gũi nhất. Nơi đó, tâm hồn của người Ba Na đã thấm đẫm văn hóa dân tộc mình. 

Làng cổ Kon Sơ Lăl với những ngôi nhà sàn dài bao quanh ngôi nhà rông, nguyên liệu được lam hoàn toàn bằng gỗ. Tuyệt nhiên không tìm thấy một thứ gì bằng kim loại, dù chỉ là một chiếc đinh. Từng ngôi nhà đều thể hiện sự công phu, tỉ mẩn, khéo léo của những người đã tạo ra chúng.

Cách đây gần 20 năm, có căn nhà được trả giá vài trăm triệu đồng. Riêng ngôi nhà rông được trả tới gần 4 tỷ đồng, một số tiền quá lớn với người làng vào năm 2002. Thậm chí có thương lái còn mạnh dạn đề nghị xây nhà rông mới, tặng hàng trăm chiếc xe máy tay ga cho người làng, chỉ để đổi lấy nhà rông cổ. Nhưng chủ nhân của làng quyết không bán, dù cuộc sống còn nhiều khó khăn. Vậy mà…

Khi bà con người Ba Na được Nhà nước đầu tư, bố trí chuyển về ngôi làng tái định cư mới chưa lâu thì làng cũ đã bị cháy do sét đánh trong một buổi chiều nổi cơn dông giữa mùa khô năm 2015. Khi ấy, nghe tiếng già Chor thảng thốt kêu gọi, người làng lũ lượt đổ ra. “Ở đâu có cháy?”. “Cháy làng cũ rồi!”.

Làng cũ cách làng mới vài chục tầm con dao quăng. Đứng từ làng mới nhìn về phía làng cũ thấy khói bốc lên một góc trời đen kịt. “Cứu làng! Cứu làng!” Hàng trăm tiếng gọi nhau khản đặc của dân làng Kon Sơ Lăl. Tiếng chân người chạy rầm rập, tiếng kêu than kinh động cả Yang trời, đất.

Bốn trăm mấy chục con người, già có, trẻ có chạy mải miết về phía làng cũ. Chiếc cầu treo đầu làng cũ chao nghiêng như cánh lá dưới bước chân của mấy trăm con người. Nhưng rồi những bước chân chậm dần, chậm dần và đứng lại, sít bên nhau. Làng đã cháy! Cháy từ nhà rông trăm tuổi, cháy sang những ngôi nhà sàn của những người già khác, cháy trong sự bất lực. Cơn gió xoáy oan nghiệt lại như trêu người, cứ cuốn tàn lửa từ nhà cháy sang nhà khác. Tây Nguyên thời điểm đó đang mùa khô hạn, người làng thì chỉ biết lấy cành cây dập lửa vì không có nước.  “Cháy hết rồi! Còn gì của cha ông nữa!”, già Chor lẩn thẩn tự bảo với mình như thế. Dân làng Ba Na của Kon Sơ Lăl khuỵu xuống, thảng thốt. Cơn dông không trút mưa xuống mà sao trên mặt ai cũng đầy nước.

Già Chor đau đáu nhìn về phía ngọn lửa, về phía từng mái gianh nhà sàn thành tro bốc lên theo gió xoáy, nhìn từng chiếc cột nhà đỏ ối màu lửa dần đổ xuống. Những người già trong làng đau buốt lồng ngực...

Trận hỏa hoạn chiều hôm ấy đã thiêu rụi 12 căn nhà, trong đó có ngôi nhà rông đẹp nhất vùng này. Phải mất một ngày, một đêm, người làng mới dọn hết được những gì còn sót lại do đám cháy gây ra. Nỗi đau buồn bao trùm lên toàn bộ ngôi làng. Những người già, người trẻ trong làng vừa dọn dẹp vừa khóc.

Phục dựng lại “người khổng lồ” 

Một vài năm trôi qua, ký ức cháy làng và nỗi nhớ ngôi nhà rông của làng vẫn xoáy vào tâm can người Ba Na làng Kon Sơ Lăl. Già Xôn (SN 1962) đau buồn nó với dân làng: “Làng không có nhà rông như nhà không có bếp, như buổi sáng không có tiếng gà gáy, như ban ngày không có ánh mặt trời! Làng mình phải dựng lại nhà rông mới thôi!”.

Nghe già Xôn nói vậy, lũ làng quyết tâm góp công, góp của dựng lại nhà rông mới. Dân làng Kon Sơ Lăl đã bỏ ra 1 năm để chuẩn bị nguyên vật liệu. Từ số tiền vài chục triệu đồng gom nhặt được sau khi bán đi những thứ còn lại của vụ hỏa hoạn cộng với vật liệu, ngày công, tiền mặt dân làng đóng góp, giữa tháng 4 năm 2017, già Xôn chỉ đạo dân làng khởi công xây dựng nhà rông mới. Già Xôn trực tiếp hướng dẫn, chỉ đạo những người thợ làng thiết kế từng góc cột, góc kèo, từng nan mây, từng hoa văn giống hệt như nhà rông cũ...

Sau 4 tháng ròng rã, ngôi nhà rông mới- người khổng lồ đã được hoàn thành vào tháng 8/2017 trên nền nhà rông cũ với chiều dài là 23m, cao 20m, rộng chính giữa là 12m, rộng 2 bên mỗi bên 10m. Nhà rông mới được hoàn thành thỏa niềm mong ước, tâm nguyện của già Xôn cùng tất cả người làng Kon Sơ Lăl.

Ông Trần Anh Hào, Phó Chủ tịch UBND xã Hà Tây, huyện Chư Păh cho biết: “Nhà rông được dựng lên theo đúng kiểu nhà rông truyền thống của người Ba Na nhờ sự đoàn kết, cùng nhau chung sức, đồng lòng của dân làng. Hiện tại, với 9 làng của xã, giờ vẫn có được 3 ngôi nhà rông rất đẹp, được cho là đẹp nhất Tây Nguyên hiện nay là làng Kon Sơ Lăl, Kon Măh và Kon Băh. Kon Sơ Lăl được công nhận là làng văn hóa, hy vọng sau này, thế hệ trẻ vẫn tích cực bảo tồn nhà rông của làng, giữ gìn hồn cốt dân tộc trên mảnh đất đại ngàn này”.

Làng Kon Sơ Lăl cũ nay đã thưa vắng bóng người nhưng dấu tích quần cư xưa vẫn còn ẩn hiện, nhiều loại cây ăn trái quen thuộc như me, vú sữa, nhãn, ổi, xoài… đã hóa cổ thụ. Kon Sơ Lăl cũ chỉ còn mấy người già sinh sống, toàn bộ cư dân đã chuyển ra tái định cư ở làng mới với đầy đủ điện- đường -trường -trạm. 

Đường làng cũ giờ vẫn đẹp như một bức tranh thủy mặc. Những con đường đất đỏ, 2 bên thơm ngát cỏ bông lau giữa cái nắng, cái gió của mùa khô Tây Nguyên, khiến cho nhiều người cảm giác như lạc vào một thế giới khác. Ở đó, nhà rông thủa nào cháy rụi bây giờ đã được dựng lại, đứng sừng sững như “người khổng lồ” giữa rừng xanh, khiến người làng càng thêm tự hào.