Gĩư gìn giá trị riêng có

“Người Ơ Đu tính thời gian trong năm bắt đầu từ ngày có tiếng sấm đầu tiên; đó cũng là lễ hội lớn nhất, được tổ chức rất long trọng. Lễ thường kéo dài cho đến khi xong xuôi mọi công việc quan trọng trong bản, thì mới kết thúc (khoảng từ 3-7 ngày) ”, Phó Chủ tịch UBND xã Nga My huyện Tương Dương Vi Thị Mùi chia sẻ thông tin.

Theo bà Mùi, nghi lễ đầu tiên của lễ hội là phong sắc, phong tước cho các chức sắc trong bản như trưởng họ, già làng, các chức sắc trong giới thầy mo, và đổi tên cho những người đàn ông đã trưởng thành (có con cháu đầy đàn). Những đứa trẻ sinh trong năm, đến ngày lễ hội đón tiếng sấm, được các thầy mo đến nhà làm lễ nhập họ và chính thức đặt tên.

Nguyên Phó Chủ tịch UBND huyện Tương Dương Vi Tân Hợi thông tin: Những năm 50 của thế kỷ trước, đồng bào Ơ Đu khắp nơi thường tụ họp về bản Xốp Pột (xã Kim Đa) để vui hội đón tiếng sấm, vì theo họ nghĩ vua của người Ơ Đu đã từng đóng đô ở đó. Họ giết trâu, mổ bò, lợn, uống rượu cần, ca hát, nhảy múa, chơi các trò chơi như đánh khăng, chọi gụ, chọi gà, đi kà kheo... rất từng bừng. Ngoài ra, người Ơ Đu còn có lễ tổ chức rước hồn lúa và ăn cơm mới. Và hiện nay, còn có cả ăn tết Nguyên đán của dân tộc.

Các tài liệu cho thấy, người Ơ Đu không có nhạc cụ riêng biệt, nhưng sử dụng thành thạo các loại nhạc cụ của người Khơ Mú, Thái như sáo, khèn, chiêng, trống; thuộc các làn điệu dân ca Khơ Mú, Thái như xuối, nhuôn, lăm, tơm. Người Ơ Đu đan lát đồ gia dụng bằng giang, mây, một phần tiêu dùng, phần làm hàng hóa để trao đổi.

Sau bao cuộc di chuyển chỗ ở, nhưng tư liệu sản xuất, cũng như đồ dùng trong sinh hoạt hàng ngày, trang phục cổ truyền của người Ơ Đu ở Tương Dương vẫn còn. Bằng chứng rõ nhất ở Văng Môn, là hình ảnh những người phụ nữ vẫn lưu giữ, duy trì dệt vải, thêu váy… Cụ Vi Thị Dung, 75 tuổi kể: Lớn lên, tôi đã được mẹ dạy dệt vải, thêu thùa. Giờ già rồi, tôi vẫn giữ thói quen này.

Ngoài những ngôi nhà mẫu theo dự án TĐC, nhiều hộ Ơ Đu ở bản Văng Môn, vẫn dựng nhà sàn theo lối truyền thống của dân tộc. Kiến trúc nhà ở của người Ơ Đu thường có 4 mái, lợp bằng nứa hoặc tranh, đầu nhà quay vào núi, cột chôn, một ngôi nhà thường có 4-8 cột, tương ứng với nhà 1 hay 3 gian. Khi dựng, bao giờ người Ơ Đu cũng dựng cột chính (cột góc ma nhà ở) trước, sau đó mới đến các cột khác theo thứ tự từ trái sang phải từ trên xuống dưới.

Về hôn nhân, người Ơ Đu phổ biến tục ở rể và không kết hôn với người trong cùng tộc họ.

Người Ơ Đu đã từng có ngôn ngữ riêng. Ngôn ngữ người Ơ Đu thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ me (ngữ hệ Nam Á). Tuy nhiên, theo ông Lo Thanh Bình, 75 tuổi, hiện nay, chỉ có một số người biết viết và nói thành thạo ngôn ngữ Ơ Đu.  Một phần do tiếng Ơ Đu khó học, khó nói và viết; một phần do những thăng trầm cuộc sống nên thất lạc hết.

Những “sứ giả" văn hóa

Chuyển về TĐC ở Văng Môn (xã Nga My), bà con chú trong việc học hành của con trẻ hơn. Hiện nay, trước cổng trụ sở UBND xã Nga My là ba trường học của 3 cấp mầm non, tiểu học và THCS. Tại bản Văng Môn, có 115 em trong độ tuổi đi học thì đều được đến trường. Sáng sáng, trên con đường vắt qua bao dãy núi, từng tốp học sinh Ơ Đu tíu tít đến trường. Đó là điều khác biệt mà khi bà con còn ở quê cũ, không có được. Khi về TĐC, được Đảng và Nhà nước quan tâm, chính sách ưu đãi về giáo dục đã là bước đệm quan trọng cho con trẻ đến trường, rồi theo học ngành nghề. 

Ghé thăm rất nhiều nhà dân ở bản, chúng tôi để ý trên vách, đã dán nhiều tấm giấy khen. Đấy là thành tích, là nỗ lực đáng kể của thế hệ mới của người Ơ Đu ở Văng Môn. Điều đó cho thấy, nhận thức về việc học hành của họ ngày càng nâng cao, tỉ lệ đến trường của trẻ em người Ơ Đu đã đạt 100%. 

Còn lãnh đạo xã Nga My thì cung cấp một thông tin rất ấn tượng: tại bản Văng Môn đã có 22 người Ơ Đu tốt nghiệp đại học, cao đẳng và trung cấp. Có 13 người đã được bố trí công việc ổn định tại cơ quan nhà nước như bác sĩ, công an, cán bộ xã…

Được học hành đầy đủ nên nhận thức người dân Ơ Đu càng được nâng cao. Những người trẻ của tộc người Ơ Đu được học hành, đã rời bản làng đi làm việc ở nhiều miền quê khác. 

Trong số những người Ơ Đu làm cán bộ nhà nước có bác sĩ Lo Văn Toàn, Trạm trưởng Trạm Y tế xã Nga My; Lô Thị Đan, Trạm phó Trạm Y tế xã Nga My; Lô Văn Hằng, Phó trưởng công an xã Nhôn Mai; ngoài ra còn có 2 người làm việc tại Trung tâm y tế huyện, 2 người là công an huyện, nhiều em còn đang theo học các trường chuyên nghiệp trong và ngoài tỉnh...Họ, chính là những “sứ giả” gìn giữ và lan tỏa văn hóa của dân tộc mình.

Rời bản Văng Môn vào chiều muộn, trên con đường Quốc lộ 48C, chúng tôi bắt gặp từng tốp học sinh tíu tít trên đường trở về nhà. Nhìn những đứa trẻ với khuôn mặt sáng ngời, tươi tắn cho thấy, chỉ nay mai thôi chúng sẽ là những cô, cậu sinh viên; là những công nhân lành nghề ở các công ty trong và ngoại tỉnh; sẽ là những cán bộ xã, huyện, đem tri thức về góp sức xây dựng quê hương.