Mê tượng nhà mồ 

Tiếng là ở phố, nhưng căn nhà ông A Yứk nằm cuối con ngõ sâu hun hút ở làng Klâu Ngol Zố, xã Ia Chim, TP Kon Tum. Trong cái hanh hao của một ngày đầu đông, ông A Yứk đang ngồi đè lên khúc gỗ trước vuông sân. Không để ý đến sự có mặt của người lạ, ông tỉ mỉ đưa những nhát đục lên bức tượng nhà mồ đang sắp thành hình.

Thấy khách, ông A Yứk bỏ ngang chiếc đục đang cầm trên tay, rồi đem nước ra mời, trò chuyện cùng khách. Ông kể, những ngày còn nhỏ ông đã theo cha tham gia các lễ hội trong làng, tận mắt nhìn thấy những bức tượng nhà mồ với nhiều hình dáng, màu sắc và cảm xúc khác nhau. Lúc đó, A Yứk như đắm chìm vào thế giới tượng nhà mồ với những câu chuyện sử thi đậm chất hoang sơ, huyền bí, thế là những chiếc mặt nạ mà trai làng đeo lên khi biểu diễn cũng hút hồn cậu bé A Yứk từ dạo ấy.

Đến khi về nhà, đầu óc A Yứk lúc nào cũng chỉ nghĩ đến những bức tượng nhà mồ. Để thỏa chí sáng tạo, A Yứk xin cha mấy gốc mít quanh nhà và tập đục đẽo. Thấy con đam mê văn hóa của dân tộc, cha A Yứk mừng lắm, cha ông đã đồng ý và khuyến khích ông làm. Với đôi bàn tay nhỏ bé, A Yứk dùng than phác hoạ hình ảnh lên thân cây rồi bắt đầu công việc. Không có sức vóc như thanh niên trai tráng, cậu bé A Yứk phải dùng 2 chân kẹp chặt thân gỗ rồi dùng đục và rựa đẽo từng miếng nhỏ theo hình đã vẽ.

“Tượng nhà mồ để canh giữ giấc ngủ của người chết. Tượng nhà mồ cũng thể hiện cuộc sống sinh hoạt hằng ngày của người dân nên rất phong phú, đa dạng về kiểu dáng. Những ngày đầu do chưa quen nên rựa đập trúng tay tôi liên tục. Phải mất hơn một tuần tôi mới hoàn thành sản phẩm đầu tay là một bức tượng người đàn ông khoẻ khoắn. Thế nhưng bức tượng vẫn còn thô và vô hồn”, ông A Yứk nhớ lại

Sau nhiều tháng luyện tập với hàng chục bức tượng bị lỗi, A Yứk đã tạo ra được những bức tượng nhà mồ có hồn hơn. Những bức tượng cũng dần gần gũi hơn với vẻ chân thật, dung dị trong đời sống hằng ngày.

Đến nay, ông A Yứk là người duy nhất biết tạc tượng gỗ ở Ia Chim. Hàng chục năm qua, ông đã đục đẽo hàng ngàn bức tượng nhà mồ tặng cho nhiều địa phương khác trong vùng. Thậm chí nhiều tỉnh khác biết đến tay nghề nên đã mời ông A Yứk về địa phương làm giúp tượng nhà mồ.

“Mình đi đẽo tượng cho người ta nhiều lắm. Lúc thì đi Đăk Lăk, Đăk Nông lúc thì đi Gia Lai, Lâm Đồng. Nơi nào mời đến đẽo tượng nhà mồ mình cũng đi. Mình đi đẽo cũng chẳng lấy công, chỉ mong rằng, những bức tượng nhà mồ này sẽ được lưu giữ. Và khi đó chính là bản sắc văn hóa dân tộc của cha ông được lưu truyền”, ông A Yứk nói.

Làm mặt nạ để tạo ra "linh hồn" của lễ hội

Khi đã thuần thục việc đẽo tượng nhà mồ, A Yứk liền chuyển sang làm mặt nạ gỗ để phục vụ biểu diễn trong các dịp lễ hội. Ông lên rừng tìm cây keo, cây hoa sữa về làm nguyên liệu chế tác mặt nạ. Những loại cây này có thân mềm dễ đục đẽo và nhẹ nên thuận tiện cho người dân khi đeo trên mặt.

Vì các loại gỗ này rất mềm nên người làm phải đục đẽo thật nhẹ nhàng, khéo léo nếu không mặt nạ sẽ bị nứt, hư hỏng. Theo ông Yứk, những bộ phận chính trên mặt nạ như: mắt, mũi, miệng, trán, má, cằm... phải được đục đẽo tỉ mẩn, tinh tế. Mắt người già sẽ khác mắt trẻ con. Cằm phụ nữ thì tròn, còn cằm đàn ông thì bành ra nên khi làm phải chau chuốt để mọi người có thể dễ dàng phân biệt. 

Sau nhiều tháng phác hoạ, đục đẽo những chiếc mặt nạ đầu tiên của ông cũng đã hoàn thành. Cầm trên tay chiếc mặt nạ còn thơm mùi gỗ, A Yứk liền đem tặng cho đội chiêng trong làng.

Người nghệ nhân già làm ra đủ kiểu mặt nạ. Mặt nạ cười, buồn, khổ đau, phấn khởi, già trẻ, gái trai... Thường mặt nạ cho phụ nữ thì thon gọn, có phủ vải đen tượng trưng cho tóc và mặt nạ cho đàn ông tô điểm thêm râu, khuôn mặt to rộng. Vì mặt nạ thường xuất hiện trong các nghi lễ bỏ mả. Khi tham gia lễ hội, những người được chọn sẽ đeo mặt nạ để hóa trang thành các hồn ma đưa người chết về cõi vĩnh hằng. Bởi vậy, điểm đặc biệt dễ nhận ra trong các sản phẩm của ông A Yứk là các khuôn mặt hết sức kỳ dị, hài hước.

“Nếu làm các mặt nạ mịn màng, sạch đẹp thì nó không coi là đẹp nữa. Một mặt nạ đẹp phải có biểu cảm, khuôn mặt xấu, kỳ dị mới được xem là đẹp. Như vậy, khi đưa vào các lễ hội, không khí mới vui tươi. Đeo mặt nạ kết hợp với áo khoác bằng rễ cây, lá chuối khô sẽ khiến người trình diễn thêm bắt mắt, thu hút”, ông A Yứk nói.

Theo ông A Yứk khó nhất khi làm mặt nạ là tạo dáng làm sao cho phù hợp với nhân vật mà mình muốn thể hiện. Đặc biệt để làm được hàm răng rất khó, đòi hỏi người thực hiện phải khéo léo, tỉ mẩn.

Ông Yứk bảo rằng, giờ đây chẳng còn mấy người mặn mà với nghề đẽo mặt nạ nữa. Những trò chơi điện tử trên điện thoại hay chiếc xe máy phân khối lớn đã chiếm trọn tâm trí của giới trẻ. Rồi đây khi những người già lần lượt về với Yang (thần linh), sẽ chẳng còn ai nhớ đến những chiếc mặt nạ kỳ dị nữa. Bởi vậy, những năm gần đây ông cố gắng làm việc để những chiếc mặt nạ được được đến nhiều hơn với những người cần nó.

Bà Uông Thị Trang, Phó Chủ tịch UBND xã Ia Chim nhận xét, ông A Yứk là một trong những người còn lưu giữ nghề đẽo tượng nhà mồ và làm mặt nạ gỗ tại địa phương. Hiện nay tại nhà ông A Yứk còn lưu giữ mặt nạ gỗ để sử dụng trong các lễ hội.

Theo bà Trang, hiện nay thế hệ trẻ không đam mê nghề tạc tượng và làm mặt nạ gỗ. Do đó, địa phương đã đề xuất lên Phòng Văn hoá và Thông tin TP Kon Tum có phương án hỗ trợ những người lưu giữ và truyền dạy lại nghề truyền thống này.