“Chiếc nhẫn bằng đồng” và lời ước hẹn

Mặt trời nhô cao từ đỉnh núi Xàm Mù cũng là lúc ông Chúc Tạ Quyên bắt đầu nổi lửa bễ lò quen thuộc. Công việc đã trở nên thành thạo, thuần thục như thói quen của những người phụ nữ Nà Sảm mỗi sáng thức dậy việc đầu tiên là pha nước ấm, lấy khăn cho chồng con rửa mặt. Ông Quyên bảo rằng, con gái Nà Sảm lớn lên xinh đẹp, khéo léo, lấy chồng lại chăm chồng, thương con nên công việc ông đang làm như để nâng niu, tôn thêm nét đẹp của họ.

Ông Quyên bắt đầu đến với nghề chạm bạc khi 15 tuổi. Tuy không sinh ra trong gia đình làm nghề, nhưng cậu bé ấy luôn bị cuốn hút với những hoa văn trên sản phẩm bạc của người Dao. Và động lực ấy càng được thôi thúc từ cuộc gặp gỡ định mệnh với một thiếu nữ bản bên.

Đó là những ngày đầu tiên Chúc Tạ Quyên theo thầy chạm bạc của mình đến phiên chợ ở xã Trùng Khánh. Trong một góc nhỏ, chàng trai cần mẫn học việc. Không khí nhộn nhịp, rộn rã của ngày chợ, tiếng cười nói của nhóm bạn đồng trang lứa cũng không làm người thợ trẻ bận tâm. Hình ảnh đó đã khiến cô thiếu nữ Mùi Thị Nái rung động. Cô gái xinh đẹp chủ động đến làm quen, thoáng chốc, cả hai ngồi bên nhau say sưa chuyện trò. Kết thúc phiên chợ Nái ngỏ ý được kỷ niệm 1 chiếc nhẫn nhỏ bằng đồng đầu tiên do tự tay chàng trai làm ra. Mới học việc nên chỉ được thử chế tác nhẫn bằng chất liệu đồng thôi, thế nhưng Nái tỏ ý thích thú, trầm trồ khen không hết lời sản phẩm ấy.

Ông Quyên nhớ lại, lúc đó mình vui lắm, có động lực vì có người yêu quý muốn giữ đồ vật mình làm ra. Thế là mình hào phóng tặng luôn cả 1 xâu nhẫn bằng đồng. Rồi đánh liều bảo, mình sẽ cố học thành thợ chạm bạc giỏi và sẽ tự tay làm tất cả trang sức bạc cho người con gái mình yêu.

Lời hẹn hò đó nhanh chóng thành hiện thực, 2 năm sau, gia đình họ Chúc mang sinh lễ đến hỏi cưới cô gái Mùi Thị Nái. Những chiếc vòng cổ bạc, vòng tay, nhẫn, xà tích...sáng lấp lánh như minh chứng cho lời hứa tình yêu, thể hiện tay nghề cao của người chồng trẻ.

Mỗi đường nét hoa văn là một câu chuyện

Sau bao năm, mối tình đẹp cùng những đính vật tình yêu đầu đời vẫn luôn được hai ông bà Chúc Tạ Quyên và Mùi Thị Nái gìn giữ. Ngồi bên cạnh người chồng, bà Nái cười vui bảo, trong bản mà có thợ chạm bạc giỏi thì đi đâu ai cũng quý. Mình là vợ của thợ chạm bạc, vừa được quý lại vừa có được nhiều vòng, nhiều nhẫn đẹp lạ mắt, hãnh diện lắm!

Khi ngắm nhìn những hoa văn tinh tế trên đồ trang sức của người Dao, ta cứ ngỡ rằng những người thợ chạm bạc phải sở hữu một bộ đồ nghề cầu kỳ, phức tạp. Thế nhưng thợ chạm bạc người Dao chỉ có trong tay những vật dụng khá đơn giản như: bễ thổi, búa đập, đe gỗ và bộ đục chạm hoa văn được làm bằng đinh sắt.

Ông Chúc Tạ Quyên chia sẻ, người Mông, người Nùng, Cao Lan, Dao…đều có nghề chạm bạc. Đa số các dân tộc có điểm giống nhau ở những công đoạn đầu tiên, đó là xử lý nguyên liệu bạc qua bễ thổi. Tuần tự thực hiện đều là nấu bạc, đổ chất lỏng bạc ra máng đợi nguội rồi lấy búa đập. Thợ đập phải đều, dứt khoát và vuông theo cỡ, sau đó đánh bẹt đủ dài, rộng để dễ tạo hình.

Cái khác biệt và làm nên nét riêng trong chạm bạc của mỗi tộc người đó là bước thực hiện chạm hoa văn trên chất liệu bạc. Đây là bước quan trọng để tạo linh hồn cho mỗi món đồ trang sức. Để chạm bạc thì cần có dụng cụ, ông Chúc Tạ Quyên sở hữu bộ đục chạm khá nhỏ gọn, mỗi loại có hình dáng to nhỏ, chức năng sử dụng khác nhau. Ví dụ: "Ná tram" dùng để chạm hoa văn hình li ti, "tủ ma" dùng để chạm hoa văn hình chấm, "Khó chủ" dùng để chạm các đường sọc dài, "chầy nấy" dùng để chạm các loại hoa văn hình bán nguyệt; "Sừ phăng" dùng để chạm các loại hoa văn hình vuông.

Đặc biệt có một vật dụng quan trọng quyết định sự tinh xảo của hoa văn chạm khắc. Đó là đe gỗ, người Dao gọi là “dung zang”. dung zang được cấu tạo từ miếng gỗ nhỏ rộng 30 cm, dày 5-7 cm. Đặc biệt trên bề mặt là phủ khoảng 30 loại nhựa các loại cây rừng và sáp ong, mỡ, có độ dày 10 cm. Ông Chúc Tạ Quyên chia sẻ, bề mặt này có độ dày bám dính cao dùng để kê nguyên liệu bạc và giữ cố định chắc chắn để người thợ tập trung tuyệt đối việc chạm khắc hoa văn mà không sợ bị xô lệch.

Trên các sản phẩm chạm khắc bạc của người Dao đỏ, các nghệ nhân thường sử dụng họa tiết, hoa văn mang dáng dấp của tự nhiên. Nghệ nhân phải dùng óc sáng tạo, mắt thẩm mỹ để chạm khắc các họa tiết hoa văn tựa như kể những câu chuyện lên những món đồ trang sức. Làm cho chúng trở nên mềm mại, sống động, uyển chuyển và tinh tế. Nếu là vật lễ đính ước hôn nhân, chiếc vòng tay và vòng cổ chạm khắc họa tiết hình con cá với ý nghĩa gắn kết cô dâu và chú rể sống trọn đời hạnh phúc bên nhau. Khuyên tai bạc của phụ nữ chạm khắc hình hoa lá cách điệu cầu kỳ, chiếc nhẫn thường có họa tiết hình cây dương xỉ, cúc áo có họa tiết hình hoa hẹ, hạt dưa, lá cọ…

Hồn cốt của người Dao

Người Dao đỏ ở Nà Sảm luôn tin rằng, bạc là hồn cốt, tín ngưỡng bao đời. Ông  Quyên cho biết, thời xưa khi chưa có tiền giấy như bây giờ, người Dao dùng bạc trắng để mua bán trao đổi hàng hóa. Hầu như mỗi sinh hoạt trong cộng đồng người Dao đều gắn liền với bạc trắng. Từ lúc đứa trẻ mới lọt lòng thì ông bà đã làm cái mũ đính những cái chuông nhỏ bằng bạc để âm thanh đầu tiên lọt vào tai đứa bé là tiếng của dòng họ. Khi đứa trẻ lớn lên thì mỗi giai đoạn của cuộc sống đều gắn liền với bạc trắng. Từ việc cưới xin, cúng lễ, đến ma chay đều có bạc trắng. Bạc trắng được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Người Dao tin rằng, người đeo bạc sẽ trừ được tà ma, tránh gió và được thần linh phù hộ.

Trong cuộc sống thị trường sôi động ngày nay, khi mà mọi thứ đang chạy theo xu hướng cơ giới hóa, thì nghệ nhân Chúc Tạ Quyên vẫn say mê, trung thành với nghề chạm bạc thủ công. Chạm khắc hoa văn là công đoạn cầu kì, tỉ mỉ nhất. Do đó, người làm nghề chạm bạc đòi hỏi phải có tính kiên trì, hiền lành, điềm đạm thì mới tạo ra những sản phẩm tinh tế, đẹp mắt. Theo thời gian, thợ chạm bạc ở Nà Sảm ít dần và giờ chỉ còn lại ông Quyên.

Giơ đôi tay chai sần, đen nhẻm cả đời đục đẽo hoa văn trên những mảng bạc, ông Quyên nói giọng buồn: “Ấy thế mà có lúc tôi tưởng đôi tay này, nghề này không thể nuôi sống được gia đình, được bản thân đấy. Thời điểm khi những món trang sức mỹ kim tràn ngập trên các sạp hàng ngoài chợ. Đám thanh niên nó bảo, làm chiếc vòng bạc theo truyền thống tốn hết một con trâu, ra chợ huyện mua chỉ mất vài trăm nghìn, tội gì”.

Thế nhưng cơn lốc tức thời ấy cũng nhanh chóng qua đi, con cháu người Dao thấy được những giá trị truyền thống trong mỗi món trang sức bạc. Nhiều vòng cổ có khắc hình các loại hoa lá, cá, chim thú, chụm đầu, vòng tay, cúc áo… được nhiều người tìm đến ông Chúc Tạ Quyên đặt hàng. Âm thanh chạm bạc lại rộn rã khắp bản.

Tuy nhiên giờ đây đi khắp các dãy núi ở Sơn Phú cũng không tìm được người thứ 2 còn biết các bí quyết chế tác các đồ trang sức. Ông tâm sự, con ông, cháu ông không một ai có hứng thú với nghề này nên ông sợ rằng, mai kia về với tổ tiên, cái nghề chạm bạc của dòng họ Chúc có nguy cơ không có người kế nghiệp. Thế nên giờ đây bất cứ ai muốn học làm bạc thì ông sẽ giúp đỡ và chỉ dạy nhiệt tình. 

Với đồng bào Dao ở Nà Sảm, xã Sơn Phú, huyện Na Hang, tỉnh Tuyên Quang trang sức bạc là hồn cốt tổ tiên, không đeo bạc thì người Dao như con nai lạc trong rừng già, con cá mắc cạn trên bờ suối, không được thần linh chở che, quên hết lối về, quên cả cội nguồn.

Ông Chúc Tạ Quyên