Kiến trúc thể hiện quyền lực của phụ nữ

Ở nơi núi rừng Tây Nguyên, những ngôi nhà được dựng lên có chiều dài và chiều rộng gấp nhiều lần chiếc thuyền, có sàn cao để tránh thú dữ và đề phòng thiên tai lũ lụt hằng năm, đồng thời tiện lợi cho sinh hoạt văn hóa.

Kiến trúc ngôi nhà dài truyền thống Ê Đê có những đặc trưng cơ bản như hai vách dọc thẳng theo hình dạng trên rộng dưới hẹp. Hai đầu mái nhô ra như mũi thuyền. Hai cột nhà chính phía trước hiên được chạm khắc các hình ảnh cặp ngà voi, vầng trăng khuyết, con rùa, con kỳ đà và các hoa văn khác gắn liền với bản sắc văn hóa mẫu hệ.

Ở TP. Buôn Ma Thuột (Đăk Lăk), buôn Ako Dhông hiện là buôn còn lưu giữ nhiều kiến trúc, văn hóa mang đậm nét truyền thống của người Ê Đê. Đây cũng là buôn còn giữ được quy hoạch không gian và kiến trúc nhà dài Ê Đê tồn tại hàng trăm năm qua.

Điểm đặc biệt của kiến trúc nhà dài, phải kể đến là chiếc cầu thang dùng để lên xuống. Trong mỗi nhà dài Ê Đê thường có từ 2 đến 3 cầu thang, một cái đặt ở cửa sau, 1 đến 2 cái đặt ở cửa trước. Nghệ nhân Ưu tú Ama H Loan, người trong buôn Ako Dhông mách với chúng tôi, khi bước lên cầu thang vào nhà dài, nên vịn vào “đôi bầu vú” được điêu khắc tỉ mỉ trên đầu cầu thang. Đây là một hành động coi trọng văn hóa Ê Đê, bởi họa tiết này được xem là biểu trưng của quyền lực người phụ nữ, nét uy quyền trong văn hóa mẫu hệ của người Ê Đê. Đồng thời, cũng muốn nhắc nhở mọi người phải nhớ đến công lao của những người phụ nữ đã đang và sẽ là trụ cột trong nhà. Bên trên đôi bầu vú là hình tượng vầng trăng khuyết, biểu trưng cho khát vọng thịnh vượng, no đủ.

Vầng trăng khuyết là điểm bắt đầu, đi qua ngày tháng dần tròn đầy và sáng rực rỡ, như con người có thể đạt được điều mình mong ước, càng ngày càng khấm khá, giàu có, đủ đầy hơn. Hai họa tiết này cũng là biểu tượng của sự giàu có và quyền quý. Xưa kia, chỉ những gia đình, dòng họ giàu có, quyền quý và có tiếng trong buôn mới làm cầu thang có khắc họa tiết này. Và ở mỗi buôn làng cũng chỉ vài gia đình sở hữu những chiếc cầu thang như thế.

Cầu thang quý đón khách

Theo già làng Y Yơh Niê (buôn Kmrơng Prong B, Ea Tu, TP. Buôn Ma Thuột), cầu thang nhà dài Ê Đê cũng có 2 loại, một loại là cầu thang tròn, dùng thân cây gỗ nguyên khối đục các bậc thang, thường dùng làm cầu thang phụ đặt ở cửa phía sau hay đặt một bên ở phía trước, cạnh cầu thang chính. Một loại là cầu thang dẹt, thường có chiều rộng từ 0,8 - 1m, chiều cao gần 2m, và có 5 - 7 bậc lên xuống (theo quan niệm của người Ê Đê, số lẻ là số sinh, số may mắn, số phát triển).

Cầu thang dẹt đặt phía trước nhà, thường được làm bằng gỗ quý, phía đầu trên được đục hình dáng cong nhẹ như mũi thuyền. Cầu thang có ý nghĩa rất quan trọng và linh thiêng với người Ê Đê, bởi đó là nơi đầu tiên phải bước lên để vào trong nhà.

Ở một số gia đình, chiếc cầu thang dẹt được chạm khắc tỉ mỉ những họa tiết như vầng trăng khuyết, 2 bầu vú, con rùa hay ngôi sao. Nhiều người gọi đây là “cầu thang cái”, phân biệt với “cầu thang đực”, nhưng theo Nghệ nhân Ưu tú Ama H Loan và nhiều người già ở các buôn làng, người Ê Đê không có khái niệm “cầu thang đực”, “cầu thang cái” hay “cầu thang cha”, “cầu thang mẹ” mà chỉ có cầu thang dẹt và cầu thang tròn.

Già làng Y Yơh kể, người Ê Đê xưa theo tín ngưỡng đa thần, vạn vật hữu linh, rừng cây cũng có thần cai quản. Do đó, để chọn được cây gỗ tốt làm cầu thang, trước khi đi lấy gỗ, chủ nhà phải làm lễ cúng ở nhà và sau đó là lễ cúng trước cây gỗ lớn đã chọn để xin phép được mang cây gỗ đó về nhà. Những cây gỗ này khi làm cầu thang mới được bền chắc, không bị mối mọt, mục ruỗng. Lễ vật trong lễ cúng thường là một con gà và một ché rượu.

Sau lễ cúng, gia chủ được phép bắt tay vào làm cầu thang. Nghệ nhân làm cầu thang cũng phải lựa người khéo léo, tỉ mỉ và cẩn thận, có như vậy chiếc cầu thang mới đẹp, các bậc thang đều, thẳng, có độ cao vừa phải với ngôi nhà. Đặc biệt, hình đôi bầu vú phải tròn trĩnh, cân xứng với nhau, vầng trăng khuyết được đặt cân đối, chính giữa phía trên đôi bầu vú.

Để làm hoàn chỉnh chiếc cầu thang, phải mất từ 3 đến 10 ngày, tùy theo từng nghệ nhân và sự cầu kỳ trong khắc họa chi tiết. Khi cầu thang đã hoàn chỉnh, người Ê Đê một lần nữa làm lễ cúng, báo cáo việc chiếc cầu thang đã hoàn tất và xin phép được gác lên sàn nhà để đưa vào sử dụng.

Trong quá trình sử dụng, nếu cầu thang bị hư hỏng, cũ mục thì gia chủ cũng không được tự ý thay mà phải nhân một dịp đặc biệt, khi gia đình tổ chức lễ cúng với con vật hiến sinh là con heo, bò hoặc trâu thì mới đồng thời tiến hành xin phép để làm cầu thang mới.