Ariya là một loại văn chương được sáng tác dưới dạng thể thơ bằng chữ Chăm, được ghi chép bằng tay trên nhiều loại giấy khác nhau và lưu truyền qua nhiều thế hệ. Do đó, khi nghiên cứu về Ariya, có 2 di sản quan trọng cần nhắc tới là các văn bản chữ Chăm lưu giữ Ariya và các nghệ nhân hát ngâm Ariya.

Văn bản chữ Chăm lưu giữ Ariya là một loại hình thư tịch cổ, được viết bằng tay và sao chép lại bằng chữ viết Akhar thrah để sử dụng, lưu truyền lại cho đời sau. Hiện nay, trong cộng đồng người Chăm Bình Thuận còn lưu giữ di cảo văn hóa, trong đó có tác phẩm văn học, bùa chú như tác phẩm Dewa Mano, Inra Patra, Ariya Glang Anak, Ariya Pataow Adat Kamei, Likei...

Tại các làng Chăm ở Bình Thuận hiện nay vẫn còn một số ít gia đình của những vị tu sĩ, chức sắc và một số ít gia đình nghệ nhân vẫn còn lưu giữ thư tịch cổ ghi chép loại hình thi ca cổ điển đọc ngâm Ariya. Ví dụ như Sư cả Thường Xuân Hữu ở thôn Lạc Trị, xã Phú Lạc, huyện Tuy Phong; nghệ nhân Thông Đinh Phụng ở thôn Lâm Thuận, xã Hàm Phú, huyện Hàm Thuận Bắc; Imâm Đặng Đăng Trình ở thôn Bình Thắng, xã Phan Hoà, huyện Bắc Bình…

Qua các đợt điền dã nghiên cứu tham khảo cho thấy, thể loại Ariya của người Chăm rất phong phú về nội dung và đa dạng về giọng điệu đọc ngâm mang nội hàm về tính văn học nghệ thuật dân gian rất cao. 

Tiêu biểu là một số thể loại Ariya mang nội hàm về gia huấn ca răn dạy người phụ nữ Chăm thể hiện nhân cách đặc trưng theo chế độ mẫu hệ như Ariya Muk thruh palei. Ariya pataow adat hay thể loại Ariya Gru pataow răn dạy người con trai khi lớn lên phải chăm học cho nên người; nội hàm về cách tính lịch Chăm để hành lễ về tín ngưỡng tôn giáo và tín ngưỡng dân gian theo quan niệm âm dương lưỡng hợp như Ariya thun bilan, Ariya Po Inưgar; nội hàm về tình yêu chung thủy bất diệt của đôi trai gái Chăm bị cản ngăn bởi sự khác đạo theo quan niệm của thời phong kiến, để lại tuyệt phẩm bất hủ như Ariya Cam Bini và Ariya Bini Cam, hay Ariya Sah Pakei; nội hàm về tính thế sự như Ariya gleng anak, Ariya thun nâsak asaih; hay nội hàm về tính huyền sử như Ariya De Wa Mưno, Ariya Na Patra; Um Rup…

Vào năm 1990, cố đạo diễn sân khấu Nguyễn Hải Liên, nguyên Phó Giám đốc Sở Văn hóa Thông tin tỉnh Thuận Hải (nay là tỉnh Ninh Thuận) đã chuyển thể tác phẩm Ariya Cam Bini thành kịch bản sân khấu ca vũ kịch với chủ đề “Lửa tình yêu”. Đoàn Nghệ thuật dân gian Chăm huyện Bắc Bình đã thể hiện thành công vở diễn này tại nhiều sân khấu lớn trong cả nước.

Cần triển khai các giải pháp bảo tồn

Khoảng 15 năm trở lại đây, hầu như ở các làng Chăm không còn được nghe giọng hát ngâm Ariya nữa. Bên cạnh nguyên nhân các nghệ nhân già khi về trời đã mang theo di sản Ariya, việc mai một, thất truyền các văn bản trong thư tịch cổ có ghi chép loại hình Ariya cũng khó tránh khỏi. Thêm vào đó, thế hệ thanh, thiếu niên không còn ham muốn hát ngâm Ariya, bởi không biết chữ mẹ đẻ (Akhar Thrah). Vì vậy, đặt ra vấn đề bảo tồn loại hình văn học Ariya hiện nay trong cộng đồng người Chăm là vô cùng cấp thiết.

Ngành Văn hóa cùng chính quyền địa phương các cấp nơi có đồng bào Chăm sinh sống nên mở các lớp đào tạo loại hình hát ngâm Ariya xen ghép với một số loại hình khác như hát dân ca và múa dân gian Chăm để kích thích lực lượng tham gia bền vững. Ví dụ như cách làm của Bảo tàng tỉnh Bình Thuận trong tháng 11/2023 vừa qua thực hiện theo Dự án 6 thuộc Chương trình MTQG 1719 đã góp phần trang bị vốn cơ bản cho hơn 40 học viên thuộc 2 xã Chăm Phan Hiệp và Phan Hoà đối với loại hình hát ngâm Ariya này. Đồng thời thường xuyên tổ chức không gian hát ngâm Ariya trong các buổi sinh hoạt của cộng đồng để giúp thế hệ trẻ hiểu thêm về di sản.

Việc xây dựng chính sách bảo tồn và hỗ trợ các nghệ nhân đang thực hành di sản hát ngâm Ariya cũng vô cùng cần thiết để nghệ nhân có điều kiện truyền dạy Ariya tốt hơn cho các thế hệ trẻ kế thừa và phát huy. Bên cạnh đó, tỉnh Bình Thuận cũng cần sớm xây dựng hồ sơ khoa học để trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa Nghệ thuật hát ngâm Ariya vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.