1. Hôm tôi cùng anh bạn vượt đèo, trời trong, nắng đẹp. Từng đám mây sà xuống như đang hôn lên đỉnh đèo. Gió lùa biển mây bồng bềnh trôi dạt xuống ngập ngang lưng đèo. Có lẽ thế nên dân gian đã diễn giải tên gọi Sa Mù, nghĩa là mây mù sa xuống.

Đúng như tên gọi, Sa Mù là xứ sở của mây. Nhưng, ai đã đặt chân đến con đèo này rồi là thấy ngay, sức hấp dẫn của Sa Mù không thuộc về những áng mây trắng quanh năm quần vũ trên đỉnh đèo, mà thuộc về khí hậu. 

Có lẽ, Sa Mù là một trong những vùng có khí hậu núi dễ chịu nhất của Quảng Trị gió Lào bỏng rát. Cũng dễ hiểu thôi, đèo nằm ở độ cao hơn 1.400m, lại là nơi tiếp giáp vùng thời tiết khác nhau của Đông và Tây Trường Sơn. Nền nhiệt dao động trung bình ban ngày từ 18 - 23 độ C, vào ban đêm từ 10 - 15 độ C nên khá lí tưởng cho du lịch.

Đấy là thông số khô khốc nhưng có một điều diễn tả cái khí hậu tuyệt vời ở đây, là những đám rêu màu xanh sẫm mọc dày hai bên lề đường của con đèo. Nếu dưới chân đèo đang nắng gay gắt, thì đến lưng đèo ánh nắng đã dịu hơn. Lên đỉnh đèo sương giăng kín, phảng phất quấn quanh các sườn đồi, lấp kín tầng cây thấp, thành thảm bồng bềnh trôi trên những con dốc.

Có những ngày thời tiết ở Sa Mù hội đủ bốn mùa. Vào sáng sớm, gió núi se lạnh như mùa xuân. Đến trưa, những tia nắng vàng rực rỡ sấy khô những giọt sương, vòm trời trong xanh thì Sa Mù tươi tắn như mùa hạ. Chiều xuống nhiệt độ giảm dần, trời trở gió lành lạnh như mùa thu. Khi đêm xuống, hơi sương dày đặc, khí trời buốt giá như cả một mùa đông vừa trùm xuống Sa Mù.

Khí hậu ở Sa Mù như là chút thơm thảo của một vùng đất khắc nghiệt, mà người ta gọi là “Ô châu ác địa”. Và với những ai lâu nay vẫn sống trong những cơn gió Lào ngùn ngụt nóng rát, có được một nguồn sinh thái mát mẻ xoa dịu, thì như thế đáng để hoan hỉ lắm.

2. Sa Mù còn khiến bao người “lạc lối” bởi vườn “kì hoa dị thảo” nức tiếng. Một trong những người tiên phong đánh thức tiềm năng của Sa Mù, là ông Trần Ngọc Lân,Giám đốc Sở KHCN tỉnh Quảng Trị. 

Năm 2016, ông Lân mở một cuộc lãm du dọc đường Hồ Chí Minh nhánh tây. Kết quả của chuyến du khảo ấy là Trạm nghiên cứu, ứng dụng khoa học và công nghệ Bắc Hướng Hóa ra đời. Buổi đầu, Trạm phải mượn đất của Khu bảo tồn thiên nhiên Bắc Hướng Hóa để ươm lên những củ giống hoa ly đầu tiên trên đỉnh đèo mờ sương. Sau những nỗ lực không ngừng nghỉ, khu vườn với các loài hoa cao cấp, có nguồn gốc nước ngoài, ngay trên mảnh đất gió Lào cát trắng Quảng Trị đã hiện hữu. Để du khách khắp nơi đánh đường tìm về chiêm ngưỡng "lạc lối" tự lúc nào.

Nói về khu nhà kính trồng hoa, nay đã rộng 3ha với 15.000 cây hoa lan hồ điệp, 3.000 chậu hoa cát tường, 2.000 chậu hoa hồng môn, 1.000 chậu hoa đồng tiền, 3.000 cây dâu tây, 2.000 cây cà chua bi quả ngọt, và sắp tới xuống giống 25.000 củ hoa ly, 10.000 củ hoa tuylip... Cứ tưởng thế đã là nhiều, song dưới tán rừng xung quanh Sa Mù, Trạm đã đưa các loại dược liệu quý hiếm như hoa lan kim tuyến, thất diệp nhất chi hoa... để nhân rộng.

Từ thành công của vườn hoa trên đỉnh đèo, Trạm đã xây dựng thêm một cơ sở mới ở thôn Hướng Phú xã Hướng Phùng với diện tích 2ha. Mô hình đã mở ra một hướng đi mới thay đổi cuộc sống của đồng bào DTTS ở đây; khi người dân các bản lân cận Sa Mù cũng bắt đầu học trồng hoa.

 Giờ, hoa ở Sa Mù đã thành thương phẩm, thành sản phẩm du lịch. Du khách từ đồng bằng lên, từ mọi miền đất nước đến Quảng Trị đều muốn tìm đến, chỉ vì nghe tiếng vườn hoa ôn đới giữa vùng đất khô cằn nắng nóng.

3. Dân phượt xếp đèo Sa Mù vào một trong những con đèo hùng vĩ, xứng đáng để chinh phục một lần trong đời. Lợi thế của đèo Sa Mù là con đường Hồ Chí Minh nhánh tây, chạy vắt qua với chiều dài gần hai chục cây số. Ngay từ đầu dốc, là rừng nguyên sinh và làng du lịch Chênh Vênh; cũng tại thôn này còn có thác Chênh Vênh tuyệt đẹp. 

Lên đến đỉnh đèo là vườn hoa của Trạm nghiên cứu, ứng dụng khoa học và công nghệ Bắc Hướng Hóa. Xuôi đèo đến địa phận xã Hướng Việt, là dòng Sê Băng Hiêng cùng hệ thống hang động Tà Puồng, thác nước Tà Puồng, hang động Brai. Chưa kể, những thung lũng mây, sương mù và cảnh sắc nên thơ của núi rừng tây Quảng Trị cũng rất khó “cưỡng”.

Trước khi đặt chân đến những thắng cảnh kể trên, tôi đã đi qua con đường ngập đầy màu vàng của hoa dã quỳ ở Hướng Phùng. Những người yêu hoa, yêu du lịch nơi đây đang dần hiện thực giấc mơ 60 vạn bước đường hoa, tại một số điểm ở Hướng Phùng và khu vực chân đèo Sa Mù đến lối vào thác Chênh Vênh.

Ở đèo Sa Mù, khu nhà vườn nghỉ dưỡng Bungalow 5 Mùa, ở bản Xa Ry, xã Hướng Phùng, khiến bao người khát khao tìm đến. 

Nói một chút về Bungalow, đây là một loại hình nhà nghỉ lưu trú loại nhỏ dành cho du khách, đi kèm các tiện nghi sân vườn rộng rãi thoáng mát. Trên diện tích hơn 2ha đất đồi, chủ nhân người Huế đã quy hoạch thành vườn cà phê, vườn cây ăn trái, vườn hoa phong lan, hoa hồng… và xây dựng các ngôi nhà lưu trú nhỏ nhắn, nhưng đầy đủ tiện nghi dành cho khách du lịch. 

Đến Bungalow, cảm nhận rõ nhất là sự tôn trọng thiên nhiên của ông chủ. Người ta đã không bạt đồi san cây rừng để làm du lịch, mà chỉ giúp cải tạo để chúng trở nên đẹp mắt, ấn tượng hơn với những vật liệu thân thiện với môi trường như gỗ, tre nứa, màu sơn bằng nhựa thông rừng và được bao bọc bởi rẫy cây phê, những khu vườn thơm nồng nàn hoa trái.

Sa Mù như nàng công chúa ngủ quên trong rừng, đang dần được đánh thức bằng những dự án du lịch. Chính bàn tay con người đang khiến Sa Mù bớt hoang vu.

Rời Sa Mù vào buổi chiều muộn, khi ánh tà dương còn nấn ná bên những tảng mây ngũ sắc cuối trời, chúng tôi xuôi ra Hướng Lập. Cảm giác mát rượi của những đám mây trên đỉnh Sa Mù, rồi khu vườn “kì hoa dị thảo”, những thắng cảnh thiên nhiên… như còn đâu đây khiến anh bạn đi cùng chắc mẩm: phải trở lại để thêm một lần “lạc lối” ở vùng đất đẹp như chốn bồng lai tiên cảnh này.