Những thành quả trong công tác bảo tồn, phát huy di sản

Theo thống kê của Ủy ban Dân tộc, hiện đã có 3 bảo tàng Trung ương và 65 bảo tàng cấp tỉnh thực hiện sưu tầm, kiểm kê, trưng bày di sản văn hóa truyền thống của các dân tộc Việt Nam. Giai đoạn 2016 - 2018, có 4 di tích quốc gia đặc biệt, 8 di tích lịch sử - văn hóa danh lam thắng cảnh liên quan đến đồng bào DTTS được xếp hạng di tích quốc gia. Giai đoạn từ 2019- 2022, có 24 di tích, thắng cảnh thuộc vùng đồng bào DTTS và miền núi được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt và di tích quốc gia.

Trong các phong tặng, truy tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú, Nghệ nhân nhân dân, năm 2015 và năm 2019, đã có 559 nghệ nhân là người DTTS được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu vinh dự này. Đợt phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú, Nghệ nhân nhân dân năm 2022, cả nước có 628 nghệ nhân được phong tặng danh hiệu vinh dự của Nhà nước , trong đó có nhiều nghệ nhân là người DTTS.

Công tác bảo tồn, phát triển một số môn thể thao dân tộc, như võ cổ truyền, Vôvinam, đấu gậy, vật dân tộc,… đã đạt mục tiêu đề ra. Một số hủ tục lạc hậu, mê tín dị đoan từng bước được hạn chế, loại bỏ. Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” gắn với xây dựng nông thôn mới đã góp phần tạo nên môi trường văn hóa lành mạnh, đa dạng, phong phú, nâng cao đời sống văn hóa, tinh thần của đồng bào các DTTS. 

Việc gìn giữ tiếng nói, chữ viết của đồng bào các DTTS được thực hiện thông qua nhiều hình thức, như tổ chức ngày hội, giao lưu văn hóa cấp vùng, miền, khu vực, từng dân tộc; các lớp truyền dạy… Các đài phát thanh, truyền hình ở Trung ương và địa phương tổ chức sản xuất nhiều phim tài liệu, chuyên đề về phong tục, tập quán, lễ hội, bản sắc đặc trưng của các dân tộc trên khắp mọi miền đất nước, góp phần tuyên truyền, phổ biến bản sắc văn hóa độc đáo của các DTTS.

Một trong những mục tiêu, nhiệm vụ chủ yếu của Chiến lược công tác dân tộc giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2045 là giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa tốt đẹp của các dân tộc. Để hiện thực hóa nội dung này, các ngành chức năng đã xác định thời gian tới sẽ tiếp tục phát triển toàn diện văn hóa DTTS, giữ gìn, bảo tồn, tôn vinh và phát huy bản sắc văn hóa thông qua bảo tồn ngôn ngữ, chữ viết; các lễ hội truyền thống tốt đẹp, xây dựng và nhân rộng sản phẩm văn hóa phục vụ phát triển du lịch tại các địa phương. Hỗ trợ xây dựng, tổ chức phong trào văn hóa, văn nghệ, phát huy vai trò làm chủ về văn hóa của đồng bào DTTS, đặc biệt là đối với các chương trình, hoạt động lễ hội và biểu diễn văn hóa - nghệ thuật truyền thống của đồng bào; huy động nguồn lực của toàn xã hội cùng tham gia, tạo sự chuyển biến mạnh mẽ về nhận thức, ý thức bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa của các DTTS…

Ngày 27/7/2011, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 1270/QĐ-TTg phê duyệt Đề án “Bảo tồn, phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam đến năm 2020”. Đây là sự kiện có ý nghĩa quan trọng nhằm bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của các DTTS phù hợp với tình hình thực tế. Trên cơ sở Quyết định số 1270/QĐ-TTg, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành và trực tiếp chỉ đạo, tổ chức thực hiện các chương trình bảo tồn văn hóa, lồng ghép các dự án bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa các DTTS; phối hợp với Bộ Kế hoạch và Đầu tư trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 936/QĐ-TTg, ngày 30/6/2017, phê duyệt Chương trình mục tiêu phát triển văn hóa giai đoạn 2016 - 2020.

Để triển khai thực hiện Đề án “Bảo tồn, phát triển văn hóa các DTTS Việt Nam đến năm 2020”, hằng năm, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức các hoạt động chào mừng Ngày Văn hóa các dân tộc Việt Nam (19/4) từ Trung ương đến địa phương; khảo sát và mở các lớp truyền dạy văn hóa truyền thống phi vật thể, các nghề thủ công truyền thống của các dân tộc rất ít người, như Bố Y, Pu Péo, Ơ-đu, Brâu, Rơ-măm, Mảng, Cống, Lô Lô, Chứt, Si La,… do chính các nghệ nhân truyền dạy cho thế hệ trẻ. Thông qua các hoạt động này góp phần giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc, tôn vinh bản sắc văn hóa dân tộc, củng cố, tăng cường sức mạnh khối đại đoàn kết toàn dân tộc.

Việc định kỳ tổ chức Ngày hội Văn hóa - Thể thao và Du lịch các dân tộc vùng Tây Bắc, Đông Bắc, miền Trung, Tây Nguyên; giao lưu văn hóa đối với từng dân tộc, như tổ chức Ngày hội Văn hóa dân tộc Hoa, Thái, Chăm, Khmer, Hmông, Mường, Dao...; giao lưu Liên hoan nghệ thuật Hát then - Đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái; giao lưu văn hóa, nghệ thuật tuyến biên giới Việt Nam - Lào, Việt Nam - Campuchia,... không chỉ tăng cường củng cố khối đại đoàn kết giữa các dân tộc, các địa phương trong cả nước, tăng cường hợp tác quốc tế, mà còn giới thiệu, tuyên truyền, vận động đồng bào DTTS giữ gìn và phát huy giá trị di sản văn hóa tốt đẹp, góp phần tạo động lực phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh.

Chương trình mục tiêu phát triển văn hóa giai đoạn 2016 - 2020 được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch triển khai thực hiện hiệu quả. Đến nay, đã có hơn 80 lễ hội truyền thống tiêu biểu của các DTTS được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch hỗ trợ các địa phương tổ chức phục dựng, bảo tồn và phát triển đúng mục đích, phù hợp với từng dân tộc; hơn 30 làng, bản, buôn truyền thống của 25 dân tộc thuộc các tỉnh đại diện cho các vùng, miền trên cả nước được hỗ trợ đầu tư bảo tồn, gắn phát triển du lịch với khai thác, phát huy giá trị bản sắc văn hóa; từ đó, nhân rộng, phát triển để xây dựng các làng văn hóa - du lịch, điểm văn hóa - du lịch, tạo đà chuyển dịch cơ cấu kinh tế, đẩy nhanh xóa đói, giảm nghèo.

Ngoài ra, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng định kỳ tổ chức Hội nghị gặp mặt nghệ nhân và những người có công trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa các DTTS; thường xuyên phục dựng, tái hiện các lễ hội truyền thống của các DTTS tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam, góp phần bảo tồn di sản văn hóa vật thể và phi vật thể của đồng bào các DTTS.

Công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể của các DTTS được cụ thể hóa bằng nhiều hoạt động, thiết thực. Đến nay, đã có gần 200 di sản văn hóa phi vật thể của các DTTS được đưa vào Danh mục di sản văn hóa hóa phi vật thể quốc gia (trên tổng số gần 400 di sản của cả nước)… Các di tích lịch sử văn hóa và danh lam thắng cảnh vùng đồng bào DTTS cũng được quan tâm, lập hồ sơ khoa học và xếp hạng cấp quốc gia và quốc gia đặc biệt.

Ngoài ra, các địa phương đã tiến hành phục dựng nhiều lễ hội văn hóa đặc sắc, lập hồ sơ, trình Nhà nước công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Nhiều cuốn sách về bảo tồn giá trị văn hóa các DTTS được các nhà nghiên cứu xuất bản, lưu giữ,… góp phần bảo tồn, gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa Việt Nam.

Việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa các DTTS mặc dù đã đạt được nhiều kết quả, nhưng trên thực tế vẫn còn tồn tại nhiều bất cập. Bản sắc văn hóa nhiều DTTS đã và đang mai một. Nguyên nhân là do điều kiện kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS còn nhiều khó khăn, trình độ dân trí không đồng đều, công tác bảo tồn và phát huy còn nhiều hạn chế, chưa hiệu quả, việc huy động nguồn lực của xã hội, chính quyền địa phương và của đồng bào dân tộc thiểu số trong việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa còn nhiều khó khăn...

Một số giải pháp cần triển khai trong thời gian tới

Văn hóa các DTTS là một bộ phận cấu thành văn hóa Việt Nam. Đảng, Nhà nước ta luôn khẳng định quan điểm tôn trọng tính đa dạng văn hóa và chú trọng bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc, trong đó có văn hóa đồng bào các DTTS, coi đó là tài sản quý báu của toàn xã hội, là điều kiện quan trọng để xây dựng nền văn hóa chung của quốc gia, dân tộc. Để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa các DTTS, cần thực hiện tốt một số giải pháp sau:

Một là, đẩy mạnh tuyên truyền, nâng cao ý thức trân trọng giá trị văn hóa truyền thống dân tộc, để đồng bào DTTS có trách nhiệm giữ gìn, bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống; đồng thời, tiếp nhận có chọn lọc tinh hoa văn hóa hiện đại. Thể chế hóa chủ trương, quan điểm của Đảng thành các chương trình, đề án cụ thể, phù hợp với yêu cầu thực tiễn; rà soát, sửa đổi, bổ sung các chính sách và xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến công tác văn hóa, thể thao, du lịch và gia đình vùng đồng bào DTTS, hướng đến mục tiêu phát triển bền vững và phát huy lợi thế, tiềm năng và tinh thần tự lực của đồng bào DTTS.

Hai là, phát huy vai trò của cấp ủy, chính quyền địa phương, các cơ quan quản lý văn hóa với sự quan tâm và vai trò định hướng, tạo dựng nguồn lực… trong bảo tồn văn hóa của đồng bào các DTTS; đầu tư trang thiết bị cho hệ thống thiết chế văn hóa, thể thao cơ sở; đẩy mạnh và nâng cao hiệu quả phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” tại vùng đồng bào DTTS và miền núi; nâng cao năng lực tổ chức hoạt động tại thiết chế văn hóa, thể thao cấp xã và thôn, bản. Tăng cường các hoạt động thông tin cơ sở; xây dựng và phát triển đội văn nghệ, câu lạc bộ sinh hoạt văn nghệ dân gian, tạo điều kiện để nhân dân tham gia các phong trào văn hóa, văn nghệ quần chúng; tổ chức các chương trình văn hóa, nghệ thuật phục vụ nhân dân ở vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo, vùng DTTS.

Ba là, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thư viện; ưu tiên bố trí các nguồn lực hỗ trợ phát triển mạng lưới thư viện, không gian đọc, nhà sách, tủ sách, phát triển văn hóa đọc cho đồng bào DTTS. Tổ chức và hướng dẫn triển khai xây dựng các bộ tài liệu phù hợp với đặc điểm vùng đồng bào DTTS; khuyến khích, hỗ trợ sưu tầm, lưu trữ, số hóa các xuất bản phẩm bằng tiếng dân tộc; tăng cường luân chuyển tài nguyên thông tin và phục vụ thư viện lưu động đến vùng đồng bào DTTS.

Bốn là, bố trí nguồn lực để tu bổ, tôn tạo các di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh; xây dựng và triển khai các chương trình, dự án, kế hoạch bảo vệ và phát huy các di sản văn hóa; tổ chức kiểm kê, lập danh mục kiểm kê và xây dựng hồ sơ di sản văn hóa truyền thống các DTTS.

Năm là, phát triển du lịch, gắn kết du lịch với giữ gìn, phát huy giá trị văn hóa các DTTS; đầu tư hệ thống kết cấu hạ tầng phục vụ phát triển du lịch, kết hợp bảo vệ môi trường sinh thái nhằm nâng cao đời sống mọi mặt cho người dân; tăng tỷ lệ lao động là người DTTS trong lĩnh vực du lịch, dịch vụ tại địa phương. Phát huy vai trò của gia đình, cộng đồng trong xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, đẩy lùi các hủ tục, mê tín dị đoan trái với thuần phong, mỹ tục của dân tộc.

Sáu là, xây dựng, ban hành và triển khai thực hiện có hiệu quả các chương trình, kế hoạch, đề án, dự án, mô hình thí điểm đầu tư, hỗ trợ công tác bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống tốt đẹp của các DTTS nhằm khai thác, xây dựng sản phẩm phục vụ phát triển du lịch tại các địa phương. Trong đó, tập trung triển khai thực hiện có hiệu quả Dự án “Bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp của các DTTS gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021 - 2030. Khôi phục, bảo tồn và phát triển bản sắc văn hóa truyền thống của 16 DTTS có dân số ít người, gồm 16 dân tộc: La Ha, Phù Lá, La Hủ, Lự, Lô Lô, Chứt, Mảng, Pà Thẻn, Cơ Lao, Cống, Bố Y, Si La, Pu Péo, Brâu, Ơ-đu, Rơ-măm, định mức mỗi dân tộc được hỗ trợ kinh phí 10 tỷ đồng trong giai đoạn 2021 - 2030. Có chính sách và hỗ trợ nghệ nhân nhân dân, nghệ nhân ưu tú người DTTS trong việc lưu truyền, phổ biến hình thức sinh hoạt văn hóa truyền thống và đào tạo, bồi dưỡng những người kế cận.