Khái quát về đền tháp Hòa Lai

Đền tháp Hòa Lai tọa lạc tại xã Bắc Phong, huyện Thuận Bắc, tỉnh Ninh Thuận. Cụm tháp được xây dựng vào khoảng thế kỷ VIII - IX, dưới thời vua Satyavarman của vương quốc Champa. Cụm tháp có ba ngọn, nhưng đến nay chỉ còn hai ngọn tháp là tháp Bắc và tháp Nam, ngọn tháp ở giữa đã bị sụp đổ theo thời gian. Năm 1997, tháp Hòa Lai được công nhận là Di tích Kiến trúc Nghệ thuật cấp Quốc gia. Đến năm 2016, tiếp tục được xếp hạng là Di tích Quốc gia đặc biệt, khẳng định giá trị nổi bật về mặt kiến trúc, lịch sử và văn hóa.

Các ngôi tháp được xây dựng bằng gạch đỏ, với hình dáng thu nhỏ dần về phía đỉnh, đặc trưng cho phong cách kiến trúc Hòa Lai. Mặt tường của tháp Bắc được chạm khắc tinh xảo các hình tượng như chim, thú, hoa, lá. Cả hai tháp đều có cửa chính hướng Đông, các cửa còn lại là cửa giả. Đền tháp Hòa Lai là đại diện tiêu biểu cho phong cách kiến trúc sớm nhất và có ảnh hưởng sâu rộng trong lịch sử kiến trúc Champa. Phong cách này nổi bật bởi sự mộc mạc, khỏe khoắn, giản lược về trang trí nhưng đầy tính biểu tượng.

Nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc đền tháp Hòa Lai

Nghệ thuật điêu khắc của tháp Hòa Lai là sự kết hợp hài hòa giữa biểu tượng tôn giáo và thẩm mỹ đặc trưng Champa. Các mặt tường, trụ cột và cửa giả được chạm khắc tinh tế với nhiều họa tiết như: hình hoa lá, dây leo, sóng nước, đặc biệt là những linh vật thần thoại như sư tử, voi, chim thần Garuda. Trong đó, tháp Bắc nổi bật với những mảng phù điêu được chạm khắc sâu, sắc nét, thể hiện trình độ tay nghề cao của nghệ nhân Chăm. Tháp Nam dù ít hoa văn hơn, nhưng vẫn giữ được vẻ uy nghiêm cổ kính. Ngoài ra, nhiều hình ảnh thần linh, đặc biệt là biểu tượng thần Siva, vị thần tối cao trong Ấn Độ giáo thể hiện trên thân tháp, cho thấy ảnh hưởng sâu sắc của tôn giáo Ấn Độ trong văn hóa Champa.

Không chỉ là công trình kiến trúc tôn giáo, tháp Hòa Lai còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa và tâm linh của cộng đồng Chăm. Việc xây dựng và cúng tế trong tháp thể hiện niềm tin vào sức mạnh thần linh, đồng thời phản ánh khả năng tiếp biến văn hóa Ấn Độ giáo một cách linh hoạt, sáng tạo. Kiến trúc và điêu khắc cụm đền tháp Hòa Lai là minh chứng cho sự hưng thịnh về chính trị và tôn giáo của vương quốc Champa.

Hướng phát triển du lịch tại di tích đền tháp Hòa Lai

Hiện nay, tháp Hòa Lai vẫn chưa được đầu tư, khai thác đúng mức về du lịch. Nhiều hạng mục đã xuống cấp, thiếu biển chỉ dẫn, không có dịch vụ hỗ trợ du khách. Để phát huy giá trị văn hóa nghệ thuật của đền tháp gắn với phát triển du lịch, cần tập trung vào những hướng đi mới như: Bảo tồn, tu bổ, quy hoạch hạ tầng du lịch, ứng dụng công nghệ số, gắn giáo dục với di sản.

Tiến hành trùng tu phần tháp bị hư hại, chống xuống cấp, đảm bảo giữ nguyên hiện trạng kiến trúc. Lập bản đồ chỉ dẫn du lịch, kết nối điểm tham quan tháp Hòa Lai với các địa chỉ du lịch văn hóa Chăm ở Ninh Thuận. ‏Sử dụng mã QR thuyết minh đa ngôn ngữ, công nghệ thực tế ảo để tạo sự sinh động cho khách tham quan. Thường xuyên ‏tổ chức các buổi học ngoại khóa về lịch sử, văn hóa Chăm ngay tại khu di tích, nhằm giáo dục thế hệ trẻ ý thức bảo tồn di sản văn hóa dân tộc.

Mặc dù có giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt, nhưng khu di tích tháp Hòa Lai hiện nay đang xuống cấp nghiêm trọng, hư hại theo thời gian. Việc phát huy giá trị kiến trúc nghệ thuật của tháp Hòa Lai cần đi đôi với công tác bảo tồn và phát triển du lịch bền vững. Đưa giá trị di tích kiến trúc nghệ thuật đền tháp Hòa Lai trở thành di sản văn hóa sống trong cộng đồng và du khách quốc tế là một định hướng cần thiết.

Hiện nay, tỉnh Ninh Thuận đang triển khai Dự án 6 về bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc gắn với phát triển du lịch, thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021–2030. Đây là cơ hội quan trọng để các di tích như tháp Hòa Lai được bảo vệ, phục dựng và phát huy giá trị một cách toàn diện, góp phần thúc đẩy du lịch văn hóa và nâng cao đời sống tinh thần cho cộng đồng địa phương.