Huyện Ninh Sơn đã triển khai nhiều giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Raglay, góp phần khôi phục, gìn giữ nét đẹp văn hóa trên địa bàn. Trong đó, mã la và chapi được xem là nhạc cụ truyền thống gắn bó lâu đời với đời sống tinh thần của đồng bào Raglay.

Theo người dân xã Ma Nới, không ai biết mã la và chapi có từ khi nào, chỉ nhớ từ thuở nhỏ đã được nghe và cảm nhận âm thanh thân thuộc ấy trong mọi sinh hoạt gia đình, cộng đồng. Tiếng đàn trở thành một phần hồn cốt, niềm tự hào của người Raglay.

Tuy nhiên, trước tác động của đời sống hiện đại, nhiều bạn trẻ dần yêu thích những thể loại âm nhạc mới, ít quan tâm đến nhạc cụ truyền thống. Trong khi đó, lớp nghệ nhân sử dụng thành thạo mã la, chapi ngày càng thưa vắng do tuổi cao hoặc đã qua đời, khiến các loại nhạc cụ này đứng trước nguy cơ mai một.

Nhằm giúp thế hệ trẻ hiểu và yêu hơn văn hóa truyền thống, thời gian qua, Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Ninh Sơn đã phối hợp với UBND xã Ma Nới và các Nghệ nhân Ưu tú mở các lớp truyền dạy nghệ thuật trình diễn mã la, chế tác đàn Chapi cho học sinh và người dân tại địa phương.

Hoạt động này nằm trong khuôn khổ Dự án 6 “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi (Chương trình MTQG 1719) giai đoạn 2021- 2030 - giai đoạn I: 2021-2025).

Có dịp tham gia trực tiếp lớp học, được tận mắt nhìn thấy các nhạc cụ truyền thống, đắm mình trong không gian văn hóa Raglay với tiếng đàn chapi, mã la vang lên, chúng tôi càng thấm thía hơn trách nhiệm bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số. Âm thanh huyền diệu của mã la, chapi như tiếng lòng của núi non, thác nước, hòa cùng điệu múa uyển chuyển, những màn diễn tấu đầy tâm huyết của các nghệ nhân như tái hiện sinh hoạt thường ngày của đồng bào Raglay. Những nghệ nhân cao tuổi say sưa biểu diễn, người trẻ lặng lẽ học theo, tạo nên cuộc trao truyền đầy xúc động - tiếp nối mạch nguồn âm nhạc mà cha ông để lại.

Là học viên nhỏ tuổi nhất tham gia lớp học đánh mã la, em Ma Hy Thị Hảo My, học sinh lớp 9A, Trường Phổ thông Dân tộc bán trú THCS Phan Đình Phùng (xã Ma Nới, huyện Ninh Sơn) chia sẻ: Em thường được xem các bậc cao niên trong làng chơi mã la vào những dịp lễ hội và cũng quen thuộc với loại nhạc cụ này từ những lần như thế. Tuy nhiên, khi được nghệ nhân hướng dẫn trực tiếp, em cảm thấy rất phấn khởi.

Tại lớp học, em được học cách cầm mã la đúng, điều chỉnh lực tay để tạo ra tiếng ngân vang trong trẻo, di chuyển bước chân nhịp nhàng, uyển chuyển… Nhờ vậy, em không chỉ hiểu hơn về nhạc cụ truyền thống của dân tộc mình, mà còn tự tin tham gia biểu diễn trong các sự kiện tại trường.

Là người trực tiếp hướng dẫn các học viên, đồng thời là một trong số ít người còn thuần thục chế tác và sử dụng các vật dụng, nhạc cụ truyền thống của đồng bào Raglay như đàn chapi, mã la, nỏ, gùi..., Nghệ nhân Ưu tú Chamaléa Âu (thôn Do, xã Ma Nới) chia sẻ: “Trước đây, nhạc cụ này ít người biết đến, nay được Nhà nước quan tâm, tôi ưng cái bụng lắm. Vui nhất là được tham gia truyền dạy lại cho bà con, nhất là thế hệ trẻ, để các em hiểu và góp phần bảo tồn nét văn hóa độc đáo của người Raglay”.

Dự án 6 thuộc Chương trình MTQG 1719 giai đoạn 1 (2021-2025) đang được huyện Ninh Sơn triển khai hiệu quả với tổng kinh phí giải ngân hơn 1,5 tỷ đồng nhằm gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào Raglay. Bên cạnh việc tổ chức các lớp truyền dạy cách sử dụng nhạc cụ dân tộc như mã la, chapi và chế tác đàn chapi, Phòng Văn hóa – Thông tin huyện còn sưu tầm, bố trí 4 bộ nhạc cụ mã la với tổng cộng 28 chiếc đặt tại các thôn trên địa bàn xã Ma Nới, phục vụ nhu cầu sinh hoạt văn hóa cộng đồng của bà con.

Một nghi lễ truyền thống quan trọng của đồng bào Raglay ở Ma Nới là Lễ cúng lúa mới - nghi thức tạ ơn thần linh, núi rừng, ông bà tổ tiên và cầu mong mùa màng bội thu, gia đình no ấm. Lễ thường diễn ra vào cuối tháng 11, đầu tháng 12 dương lịch, sau khi lúa được thu hoạch xong. Nếu như trước đây cả 27 tộc họ trên địa bàn xã đều tổ chức lễ này, thì hiện nay chỉ còn 5 tộc họ còn duy trì nghi lễ hằng năm. Trước nguy cơ mai một, Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Ninh Sơn đã chủ động phục dựng và tái hiện Lễ cúng lúa mới, góp phần giữ gìn nét đẹp văn hóa truyền thống đặc sắc của người Raglay.

Ông Trần Văn Sinh, Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Ninh Sơn, cho biết: Hiện, đồng bào Raglay có hai lễ hội truyền thống tiêu biểu là Lễ cúng lúa mới và Lễ ăn mừng đầu lúa mới. Trong đó, Lễ ăn mừng đầu lúa mới đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, thường được tổ chức theo chu kỳ 5, 7 hoặc 10 năm một lần, tùy điều kiện kinh tế của mỗi gia đình, dòng tộc.

Lễ cúng lúa mới diễn ra thường niên, vào cuối tháng 11, đầu tháng 12 dương lịch sau khi thu hoạch lúa, mang ý nghĩa tạ ơn thần linh, núi rừng, tổ tiên, cầu cho mùa màng bội thu, cuộc sống đủ đầy. Mới đây, huyện Ninh Sơn đã phục dựng lễ này tại tộc họ Cà Mau, thôn Tà Nôi, xã Ma Nới, trong khuôn khổ Dự án bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch. Theo ông Sinh, việc phục dựng lễ cúng không chỉ góp phần lưu giữ bản sắc văn hóa truyền thống của người Raglay, mà còn giúp bà con nhận thức rõ hơn về tiềm năng khai thác văn hóa để phát triển du lịch, nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống.