Touneh Ma Bio sinh ra và lớn lên giữa cộng đồng Chu Ru ở plei (làng) Diom A (xã Ka Đô, huyện Lạc Dương, Lâm Đồng). Là một trong 9 người của tỉnh Lâm Đồng được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú, nhưng từ lâu Ma Bio đã thực sự là một nghệ sĩ trong lòng bà con buôn làng. Bà là người góp công sức bảo tồn, biểu diễn và giới thiệu văn hóa - nghệ thuật cổ truyền của dân tộc mình ra với cộng đồng bên ngoài. Nhưng hơn hết, Ma Bio đã dành sự hiểu biết, sức lực và tâm huyết truyền dạy cho các bạn trẻ người đồng bào.

Nghệ nhân Ma Bio nói: “Từ lúc nằm sau lưng mẹ, mình đã “thẩm” tiếng chiêng rồi đó.” Sinh ra và lớn lên bên dòng suối Khóc - Đạ Nhim huyền thoại, miền đất chất chứa nhiều si sản văn hóa huyền diệu của người Chu Ru, tuổi thơ chênh chao trên lưng mẹ, Ma Bio đã được ru giấc nồng bằng nhịp chiêng vọng qua kẽ lá, bằng điệu rơkel du dương len qua khe suối, bằng tiếng trống păhgơnăng trập trùng vang vọng từ vách núi. Cô gái miền sơn cước thụ hưởng sinh khí bản làng và lớn lên giữa không gian văn hóa mê đắm hồn người. Có lẽ thế nên khi vừa chập chững lên bảy, lên tám tuổi, đôi tay của Ma Bio đã gõ đúng nhịp chiêng, đôi chân đã bước theo đúng nhịp trống hòa cùng vũ điệu tamya của trai gái trong làng…

                                                                    * * *

Ma Bio kể, gia đình bà ai cũng biết chơi chiêng, múa hát. Hồi bà còn bé, một hôm, mẹ và cậu mang chiêng, rơkel ra tấu, đôi chân cô bé không cưỡng lại được nên cũng ngúng ngoẩy theo. Bất ngờ với sự xuất thần của Ma Bio, mẹ và cậu đã truyền dạy chiêng cho bà. “Sau đó hai năm, mình đã biết chơi chiêng, đánh trống một cách hồn nhiên mà không hề lỗi nhịp, các nghệ nhân trong làng cũng ngạc nhiên”, Ma Bio nói. Và từ đó, hồn sar, nhịp sơgơl cùng những điệu dân vũ tamya truyền thống của người Chu Ru trở thành nhựa sống của cô gái miền sơn cước.

Già làng Ya Ba tự hào nói: “Hồi đó, nhiều thanh niên trong buôn mình biết đánh chiêng lắm, nhưng đa phần là không biết điệu. Có lẽ Ma Bio được Yàng phú cho cái khiếu bẩm sinh nên cái chiêng, điệu vũ cứ bám riết cuộc sống của nó không dứt ra được. Nó là người nổi tiếng trong cộng đồng Chu Ru mình đó, bởi nó có công “hồi sinh” điệu múa tamya bị lãng quên trong thời gian dài…”.

Trong câu chuyện với ông Tou Prong Dzung, nhà nghiên cứu văn hóa Chu Ru, ông cho biết thêm, người Chu Ru có ba điệu tamya cơ bản được thể hiện qua các bài chiêng t’rum pô (chào mừng ông lớn), păhgơnăng (nghi lễ cúng thần linh) và ariya. Trong đó, điệu tamya-ariya được phổ biến rộng nhất. Có lẽ, do vũ điệu này mang tính cộng đồng cao, động tác múa quyến rũ… ai cũng có thể hòa nhịp vào vòng xoang.

Nghe và thấy nghệ nhân trong làng tấu chiêng, nghĩ là đơn giản nhưng phải khổ luyện qua 20 mùa rẫy. Khi đã thành nghệ nhân tấu chiêng, Ma Bio mới hiểu được rằng, tamya của người Chu Ru được sinh ra trên chính nền âm nhạc cổ cùng tên với điệu vũ. Bởi vậy, trình điễn “ngôn ngữ hình thể” không thể thiếu nhịp chiêng và ngược lại, điệu chiêng ngân dài mà vắng điệu vũ dân gian cũng sẽ “lạc phách”. Chiêng, trống, kèn và tamya phải quyện hòa, khi mải miết rong chơi trên đỉnh núi lớn, khi dặt dìu trong những vòng xoang cùng vui ngày hội.

“Trong giàn hợp tấu, chiêng giữ vai trò trung tâm. Người Chu Ru cho rằng, sự thông nối giữa sar, sơgơl, rơkel với tamya là sự giao hòa âm dương, biểu hiện của sự tương giao bền chặt.” Ma Bio phân tích. Lão nghệ nhân Ma Kông cũng gật gù theo: Đối với người Chu Ru, trong các dịp lễ hội dù lớn hay nhỏ, như lễ Pơthi (bỏ mả), Mơ Nhum (cúng thần Lúa), Bơ Mung (cúng thần Đập nước)… khi âm thanh của bộ chiêng ba, tiếng trống sơgơl, păhgơnăng và kèn rơkel vang lên thì mọi người cùng bắt đầu hòa vũ điệu tamya. Đó là một cách để những người con buôn làng thể hiện tình cảm với nhau, với khách, đặc biệt là với Yàng.

Người Chu Ru đều biết sự huyền diệu của chiêng, của trống… nhưng bẵng đi một thời gian dài, vì nhiều lý do, lớp trẻ dân tộc Chu Ru không còn mặn mà với sar, sơgơl nữa, nhiều nhà mang những bộ chiêng quý đổi lấy thứ khác, nhà thì bán đồng nát lấy ba cọc, ba đồng. Chiêng quý Chu Ru đã khan hiếm, các điệu tamya từ đó cũng vắng dần trong nghi lễ và sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Ma Bio tâm sự: “Chứng kiến cảnh đó, mình buồn lắm. Mình đi từng nhà để vận động đồng bào đừng bán chiêng. Vận động không được thì gom góp tiền mua lại. Dù có bán hết ruộng vườn cũng phải giữ cho được chiêng quý của người Chu Ru”. Gõ gõ vào bộ chiêng ba đang “lên nước” treo trên vách nhà dài, bà khoe: “Bộ chiêng này ở xã Tu Tra (Đơn Dương), năm ngoái mình phải bán hơn hai tấn lúa mới đón về được đó!”

Cùng với việc lưu giữ chiêng quý, năm 2005, Ma Bio đứng ra thành lập đội chiêng để truyền dạy cho lớp trẻ trong buôn đánh chiêng, đánh trống và các điệu vũ truyền thống. Bà nói, ban đầu mình thuyết phục mãi nhưng chúng nó chẳng mặn mà, dần dần thấy thích và rủ nhau đi học. Giờ có gần 60 đứa tấu chiêng nhuần nhuyễn như Nai Luyến, Tou Ry, Ma Rem, Ya Pô, Ma In, Xu Lin… Những ngày văn hóa Tây Nguyên tại Hà Nội mấy năm trước, đội chiêng mình có 12 người tham gia biểu diễn đó. Cũng cách đây mấy năm, gia đình Ma Bio còn tham gia chương trình “Gia đình tài tử” do HTV tổ chức nữa…

Còn nhớ, năm 2009, Ma Bio và cô gái trẻ Nai Luyến là hai nhân vật chính trong bộ phim về văn hóa cồng chiêng, do một tổ chức thuộc UNESCO thực hiện. Ba tháng ròng rã xa rời plei Diom A để đến dải đất miền Trung nắng gió làm phim, kết quả quý giá nhất của chuyến đi đối với bà là bộ đồng la (6 chiếc, đúc tại làng Phước Kiều, Quảng Nam) mà Đoàn làm phim trao tặng. Ma Bio cũng lặn lội đi cấy lúa “đổi công” hai tháng trời ở Gia Lai để học chỉnh chiêng, thẩm âm đồng la. Bà cho hay, vì đồng bào Chu Ru không có đồng la mà chỉ có chiêng ba…

                                                             * * *

Touneh Ma Bio trầm ngâm: “Tôi yêu văn hóa của dân tộc mình, nó hiện hữu trong máu, tôi muốn nó sống mãi. Tuổi mình ngày càng cao, sức ngày càng yếu, nên muốn truyền lại tình yêu ấy cho lớp con, lớp cháu”. Với ước vọng cháy bỏng là phải phục hồi, giữ gìn và phát huy những giá trị tốt đẹp của ông cha, hằng ngày Ma Bio cứ âm thầm, lặng lẽ, từng chút từng chút một truyền dạy cho các cháu nhỏ. Đến bây giờ, hầu hết các cháu trong làng Diom A của bà đều biết đánh chiêng, thổi kèn, thành thạo những điệu múa cổ truyền và hát dân ca. Cứ mỗi dịp tết đến, xuân về hay những lễ hội của quê hương, đất nước, Đội văn nghệ dân gian Chu Ru do Nghệ nhân Ưu tú Ma Bio làm “nhạc trưởng” lại đóng góp những tiết mục độc đáo, lan tỏa tình yêu sơn nguyên đến với cộng đồng.

Chúng tôi hỏi, vậy giờ gia sản của Nghệ nhân Ưu tú Touneh Ma Bio có gì? Bà đưa tay về phía nhà dài: “Chỉ có ba dàn chiêng cổ (9 chiếc), hai dàn đồng la (12 chiếc, trong đó 6 cái mình khôi phục được), ba cái trống da nai…và lũ trẻ mê chiêng, mê múa của plei mình”. Nghe giọng Ma Bio nói, chúng tôi cảm nhận rõ ràng rằng, chính các em nhỏ - những “tài sản quý nhất” của bà, sẽ là những người nối dài tình yêu, niềm đam mê bất tận của Ma Bio, nối đến với thế hệ mai sau và mãi mãi…