Theo truyền thuyết, mẹ Âu Cơ giáng trần, kết duyên với Lạc Long Quân, sinh ra bọc trăm trứng, khởi nguồn dòng giống Lạc Hồng. Bà ở lại Hiền Lương dạy dân canh tác trước khi bay về trời vào ngày 25 tháng Chạp, để lại dải yếm lụa dưới gốc đa. Nhân dân lập miếu thờ, các triều đại phong sắc, tôn tạo thành đền thờ Tổ Mẫu.

Lễ hội đền Mẫu Âu Cơ kéo dài hai ngày, với ngày mùng 7 là lễ chính. Ngay từ sáng sớm, hàng nghìn du khách đã đổ về đền. Phần lễ mở đầu với nghi thức tế Thành Hoàng làng, rước kiệu từ đình Đức Ông về đền Mẫu Âu Cơ trong tiếng chiêng, trống rộn ràng. Tại đây, lãnh đạo tỉnh Phú Thọ, huyện Hạ Hòa và đông đảo Nhân dân thành kính dâng hương, hoa, lễ vật tri ân công đức Tổ Mẫu, cầu mong quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa.

Phần Tế nữ quan - điểm nhấn quan trọng nhất - do đội tế gồm các cô gái thanh tân, mặc áo dài rực rỡ, thực hiện theo nghi thức truyền thống trong không khí trang nghiêm.

Sau lễ tế, tiếng trống, chiêng vang lên khai hội, mở màn cho mùa lễ hội tại Đất Tổ Vua Hùng.

Lễ hội Đền Mẫu Âu Cơ không chỉ tôn vinh huyền thoại Lạc Long Quân - Âu Cơ mà còn mang giá trị tín ngưỡng sâu sắc, thể hiện đạo lý "Uống nước nhớ nguồn", gắn kết cộng đồng. Với ý nghĩa đặc biệt, năm 2017, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận “Tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ” là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.